तेनसिंग रोद्गीगिश

मराठा’ म्हटले की अनेकदा त्यामध्ये दख्खनी क्षत्रिय आणि कुणबी या दोन्हींचा समावेश होतो. तरीही हा शब्द वापरणारे लोक मान्य करतात, की या दोन्ही खरोखर स्वतंत्र जाती आहेत. इरावती कर्वे अशा रचनेला जाती-समूह असे म्हणतात. (संदर्भ : इरावती कर्वे, १९६१: हिंदू सोसायटी - ऍन इंटरप्रिटेशन, १९)

दख्खनी क्षत्रिय आणि कुणबी या जाती मराठा असल्या तरी त्या अंतर्विवाही (स्वत:च्या जातीतच विवाह करण्याची प्रथा असलेल्या) आहेत. बहुतांश वेळा त्यांचा आपापसात रोटीबेटी व्यवहार होत नाही; पण आधुनिक काळात त्यातही अपवाद आढळतात.

परिणामी या दोन गटांमध्ये लक्षणीय मिश्रण झाले आहे. कर्वे यांच्या म्हणण्यानुसार सलग जनगणनांमध्ये कुणबी हा शब्द मागे पडत गेला, आणि अखेरीस १९४१च्या जनगणनेपर्यंत तो जवळजवळ नाहीसा झाला. त्यावेळी कुणबी लोकांनी आपली जात कधी मराठा तर कधी क्षत्रिय अशी नोंदवली. (संदर्भ : इरावती कर्वे, १९६१: हिंदू सोसायटी - ऍन इंटरप्रिटेशन, १९)

मराठा-कुणबी समूहाला संदर्भात ठेवायचे झाल्यास, मराठी समाजातील इतर जाती-समूह म्हणजे ब्राह्मण, कुंभार आणि महार-मांग हे होत. मराठा-कुणबी समूह शेती करणाऱ्या जातींचा आहे. ब्राह्मण समूह परंपरेने पुजाविधी करणाऱ्या जातींचा आहे, परंतु त्यांच्या जमिनीही आहेत आणि ते सावकारीही करतात.

कुंभार हे कारागीर जातींचे प्रतिनिधी आहेत, आणि महार हे अस्पृश्य मानल्या गेलेल्या जातींचे प्रतिनिधित्व करतात. ज्यांच्या सावलीनेही विटाळ होतो असे मानले जात असे. पश्चिम महाराष्ट्राच्या लोकसंख्येच्या चाळीस टक्क्यांहून अधिक लोकसंख्या ही मराठा- कुणबींची आहे. (संदर्भ : इरावती कर्वे, १९६१: हिंदू सोसायटी - ऍन इंटरप्रिटेशन, १९)

इरावती कर्वे यांचे निष्कर्ष लक्षवेधी आहेत आणि आतापर्यंतच्या अभ्यासाशी सुसंगतही आहेत. कर्वे स्पष्ट सांगतात की शरीरमापन चाचण्यांत मराठा आणि कुणबी यात कोणताही फरक दिसून येत नाही. टाटा कॅन्सर रिसर्च इन्स्टिट्यूटचे डॉ. व्ही. आर. खानोलकर यांनी केलेल्या रक्तगट तपासणीतही हेच दिसून आले.

(संदर्भ : इरावती कर्वे, १९६१: हिंदू सोसायटी - ऍन इंटरप्रिटेशन, २०). अलीकडील जनुकशास्त्रीय संशोधनांनीही हाच निष्कर्ष दिला आहे. मराठा (दख्खनी क्षत्रिय) आणि कुणबी या दोघांमध्ये नजीकच्या पूर्वेकडील (इराणी) वंशाचा अंश आहे-कुणबींत आईकडून आणि मराठ्यांत आई-वडील दोन्हीकडून.

तरीदेखील, या दोन्ही गटांमध्ये सुमारे ऐंशी टक्के एफ-एम८९ हॅप्लोग्रुप परंपरा दिसते, जी प्रामुख्याने स्थानिक उत्पत्ती दाखवते. (संदर्भ : सिल्वेस्टर एट अल, २०१९ए: मटेरिअल जिनेटिक लिंक ऑफ साउथ द्रविडियन ट्राइब विथ नेटिव्ह इरानियन इंडिकेटिंग बायडिरेक्शनल मायग्रेशन, ऍनल्स ऑफ ह्युमन बायोलॉजी) आणि

(संदर्भ : सिल्वेस्टर आणि इतर, २०१९ब: वाय क्रोमोसोम मार्कर कॅरेक्टरायझेशन ऑफ एपिपेलिओलिथिक अँड निओलिथिक ग्रुप्स ऑफ सदर्न इंडिया, प्रोक. नॅटल. ऍकॅड. सायन्स, इंडिया) व (संदर्भ : सिल्वेस्टर आणि इतर २०१८ : निओलिथिक फायलोजेनेटिक कंटिन्युइटी इन्फर्ड फ्रॉम कम्प्लीट माइटोकॉन्ड्रियल डीएनए सिक्वेन्सिस इन अ ट्राइबल पॉप्युलेशन ऑफ सदर्न इंडिया, जेनेटिका). त्यामुळे कर्वे यांनी नमूद केलेले ‘शरीरमापनात फरक नाही’ हे सहज सिद्ध आहे.

कर्वे यांच्या मते, ‘पश्चिम महाराष्ट्राच्या पठारावरील कुणबी- मराठे हे गाई-म्हशी बाळगणाऱ्या आणि शेती करणाऱ्या मेसो ते सब-ब्रॅकीसेफॅलिक लोकांच्या स्थलांतरलहरीशी संबंधित दिसतात. हे स्थलांतर उत्तर गुजरातेत कुठेतरी सुरू झाले आणि कूर्ग येथे जाऊन थांबले.’ यावरून असा अंदाज बळकट होतो की क्षत्रिय लोकांचे स्थलांतर ईशान्येकडून सुरू होऊन विंध्य पर्वत ओलांडून दख्खनमध्ये झाले. हे मराठी परंपरांशीही सुसंगत आहे.

अशाच एका परंपरेचा उल्लेख १७व्या शतकातील संतकवी समर्थ रामदासस्वामी यांच्या ‘सोर्‍हाटीचा देव माणदेशा आला’ या ओवीमध्ये आढळतो; यात उल्लेख सातारा जिल्ह्यातील शिखर शिंगणापूर येथे श्रीशंभुमहादेव यांचा आहे.

(संदर्भ : देव, १९०८ : श्री रामदासांची कविता, खंड १, ३०६). सौराष्ट्र हा मूलतः गुजरातमधील काठियावाड द्वीपकल्पाचा दक्षिणेकडील भाग होता, जो साधारण आजच्या पोरबंदर आणि जुनागढ जिल्ह्यांना अनुरूप आहे. माणदेश हा बहुधा सातारा जिल्ह्यातील आजच्या माण तालुक्याशी साधर्म्य दाखवतो; जुन्या काळी तो अधिक मोठा प्रदेश होता, जो नर्मदेपासून तुंगभद्रेपर्यंत पसरलेल्या धनगर-गवळी वस्तीक्षेत्राला व्यापून होता.

रामदासस्वामींच्या या स्फुट ओवीतील ओळ ही एका परंपरेवर आधारित आहे, ज्यानुसार सोमनाथ देव आपल्या भक्त बळीप याच्या इच्छेने सौराष्ट्रातून माणदेशात आले.

सोमनाथ मंदिर आजही वेरावल येथे उभे आहे. बळीप हे शिवाजी राजे भोसले यांचे पूर्वज होते आणि भोसले घराण्याचे प्रवर्तक होते. या परंपरेचा अर्थ असा की काठियावाडातील यादव (क्षत्रिय) यांनी आपला देव सोबत घेत दख्खनमध्ये स्थलांतर केले.

जरी आपण याला मराठी परंपरा म्हटले आहे, तरी त्यामागील इतिहास फक्त मराठी क्षेत्राचा नसून संपूर्ण बृहत्कोकणाचा आहे, ज्यात मराठी तसेच कन्नड प्रदेशांचाही समावेश होतो. प्रत्यक्षात, सोमनाथ देव सौराष्ट्र येथून माणदेशी आले, तेव्हाही या दोन्ही प्रदेशांतील सीमारेषा जवळजवळ अस्पष्ट होती.

अनेक इतिहासकारांच्या मते भोसले हे नाव खरे तर होयसळ या शब्दापासून आलेले आहे; किंवा उलटही असू शकते. उदाहरणार्थ, नारायण केशव बेहरे यांनी स्पष्टपणे भोसले हे नाव पोयसाळा (होयसाळचे मूळ नाव) यापासून आलेले आहे असे म्हटले आहे. यात ‘प’ चे ‘ब’ मध्ये रूपांतर होणे हे दक्षिणेकडील भाषांच्या प्रवृत्तीशी जुळणारे दिसते.

भोसले घराण्याचे कन्नड प्रदेशाशी घट्ट संबंध होते, ही बाब या शक्यतेला आणखी बळकटी देते. जुन्या वंशावळीत बाबाजी आणि मालोजी यांची नावे अनुक्रमे बाबगी आणि मल्लुगी अशी आहेत; आणि त्यांच्या पत्नींची नावे रेवाऊ आणि उमाव्वा अशी आहेत.

‘आऊ’ आणि ‘आव्वा’ हे आई या शब्दाचे कन्नड रूप आहेत. (संदर्भ : नारायण केशव बेहरे, १९४६ : द बॅकग्राउंड ऑफ मराठा रेनेसॉं इन द सेव्हेन्टिन्थ सेंच्युरी, १५२) हे शब्द गोमंतकीय कुणबी भाषेतल्या ‘आवोय’ या ‘आई’च्या शब्दाशीही साधर्म्य दाखवतात.

यावरून असे अजिबात सूचित होत नाही की भोसले हे कुणबी होते; हा शब्द त्या प्रदेशातील स्थानिक शब्द होता, जो दख्खनी क्षत्रिय तसेच कुणबी या दोघांनी वापरला होता. बहुधा आजचा मराठी शब्द आई आणि आजचा कोकणी शब्द आवय हे दोन्ही आव्वो पासूनच निर्माण झाले आहेत. हा शब्द बृहत्कोकणातील स्थानिक असल्याचे दिसते, जो कुणबी किंवा वडुकर वारशाचा, त्यांच्या प्राचीन वंशपरंपरा आणि संस्कृती यांचा जिवंत पुरावा असलेला एक अवशेष आहे.