ब्राह्मणांचे संरक्षक क्षत्रिय

तेनसिंग रोद्गीगिश

पुरुष श्रेष्ठ! मी सिद्धिसाठी एका नियमाचे अनुष्ठान करीत आहे. त्यात इच्छेनुसार रूप धारण करणारे दोन राक्षस विघ्न आणीत आहेत. माझ्या या नियमाचे अधिकांश कार्य साध्य झाले आहे. आता त्याच्या समाप्तीच्या वेळी ते दोन राक्षस येऊन धडकले आहेत.

त्यांची नावे मारीच आणि सुबाहु. ते दोघेही बलवान् आणि सुशिक्षित आहेत. त्यांनी माझ्या यज्ञवेदीवर रक्त आणि मांसाचा वर्षाव सुरू केला आहे. या प्रकारे त्या समाप्त होत आलेल्या नियमात विघ्न उत्पन्न झाल्याने माझे परिश्रम वाया गेले आहेत.

तो नियमच असा आहे की ज्याचा प्रारंभ केल्यावर कुणाला शाप देता येत नाही. म्हणून हे नृपश्रेष्ठ ! आपण आपला काकपक्षधर सत्यपराक्रमी, शूरवीर ज्येष्ठ पुत्र श्रीराम मला द्या. या रघुनंदनाशिवाय दुसरा कोणीही पुरुष या राक्षसांना मारण्याचे साहस करू शकत नाही.

राजेन्द्र ! जर आपण या भूमण्डलावर धर्म लाभ आणि उत्तम यशास स्थिर राखण्याची इच्छा करत असाल तर श्रीरामास मला देऊन टाका. काकुत्स्थनंदन, जर वसिष्ठ आदि आपले मंत्री आपल्याला अनुमति देत असतील तर आपण श्रीरामास माझ्याबरोबरच पाठवा.

मी श्रीरामाला घेऊन जाणेच अभीष्ट आहे. तेही आता मोठे झाले असल्याने आसक्तिरहित झाले आहेत. म्हणून आपण यज्ञाच्या अवशिष्ट दहा दिवसांसाठी आपले पुत्र कमलनयन श्रीराम यांना मला देऊन टाका.

(संदर्भ : वाल्मिकी रामायण, बालकांड, सर्ग १९, ४-१९ ) अयोध्येतील राजा दशरथाच्या दरबारात विश्वामित्र ऋषींनी रामाला पाठवण्याची विनवणी केली. विश्‍वामित्र रामांना घेऊन यज्ञस्थळी आले. यज्ञाचे रक्षण केले, राक्षस मारले. चकमकींच्या एका लांबलचक साखळीची ही फक्त सुरुवात होती.

ज्यामध्ये राम वनवासात जाताना राक्षसाचा वध करतो, नंतर सीतेच्या सुटकेसाठी लंकेला जातो आणि अयोध्येला परत जातो; एकट्या पंचवटी येथे त्याने चौदा हजार राक्षसांचा वध केला असे म्हटले जाते. (संदर्भ : महाभारत, द्रोण पर्व, अभिमन्यू-वध पर्व, ५९).

रामायण ही दख्खन द्वीपकल्पातील रहिवासी आर्य आणि वाडुकर यांच्यातील चकमकीचा ऐतिहासिक दस्तऐवज आहे. पण रामाच्या कथेतून जे स्पष्ट होते ते म्हणजे या चकमकीत क्षत्रियाने ब्राह्मणाची ढाल आणि तलवार - रक्षक - म्हणून काम केले; यासाठीच, कदाचित, क्षत्रियाला आर्य पटलात पूर्ण प्रवेश दिला गेला होता.

पुराण आणि महाकाव्यांमध्ये क्षत्रियाचे ब्राह्मणात अखंड स्थलांतर झाल्याची अनेक उदाहरणे आढळतात आणि त्याउलट विश्वामित्राची स्वतःची कथा वेगळेच संदर्भ देते. विष्णु पुराणानुसार, ऋचीक या विद्वान ब्रह्मर्षीचे लग्न गाधी या क्षत्रिय राजाची मुलगी सत्यवती हिच्याशी झाले. आईलाही पुत्रलाभ व्हावा, अशी सत्यवतीची इच्छा असल्याने ऋचीक यांनी दोन चरू तयार केले.

त्यांनी सत्यवतीसाठी केलेल्या चरूत ब्राह्मतेज घातले होते व दुसऱ्यात प्रखर क्षात्रतेज. पुढे सत्यवतीच्या आईने व सत्यवतीने चरू बदलले. गाधी राजाला झालेला पुत्र म्हणजे ब्रह्मवादी विश्वामित्र व सत्यवतीच्या पोटी महर्षी जमदग्नी.

(संदर्भ : विल्सन, १८४० : विष्णुपुराण, खंड ४, अध्याय ७, ४२८) चरू हा एक औषधी प्रकार किंवा एक शब्दप्रयोग असू शकतो; परंतु हे केवळ ब्राम्हण आणि क्षत्रिय यांच्या सामाजिक आणि जैविक एकीकरणाचा मुद्दा सिद्ध करते.

मग समकालीन क्षत्रिय कोण आहेत? गंगा सिंधूच्या मैदानात त्यांच्या मूळ जन्मभूमीत काही क्षत्रिय असू शकतात. दख्खनमध्ये क्षत्रिय आणि वाडुकर या दोहोंच्या जनुकांना घेऊन एक नवीन समाजाचा उदय झाला.

हे बहुतेक भाग अतिशय अन्यायकारकपणे शूद्राच्या टोपलीत टाकले गेले होते; आपण शिवाजी महाराजांचे आणि सर्वसाधारणपणे मराठ्याचे प्रकरण पाहिले आहे. (मराठीचे संस्कृतीकरण, ०७ मे १७; पिसुर्लेकर) पण गंगा-सिंधू मैदानाप्रमाणेच दख्खनमध्येही क्षत्रियांचा एक वर्ग राहिला असे आपण विश्वासार्हपणे अनुमान लावू शकतो.

समकालीन क्षत्रियांप्रमाणेच आणखी एक प्रश्‍न उपस्थित होतो, तो म्हणजे; ‘समकालीन ब्राम्हण कोण आहेत?’ ब्राम्हण आणि क्षत्रिय यांच्या सामाजिक आणि जैविक एकात्मतेची व धर्मशास्त्रांनी पुनर्परिभाषित केलेल्या दोन भिन्न वर्गांची चर्चा आपण आधीच केली आहे.

अनेक विद्वानांच्या मते काश्मिरी पंडितांनी पूर्वेकडील गंगा-सिंधू मैदानात आर्य चळवळीपूर्वी सरस्वती खोऱ्यातील आपली मातृभूमी सोडली; म्हणून ते क्षत्रिय मिश्रणाशिवाय शुद्ध आर्य जात राहिले. कोकण आणि मलबार किनाऱ्यावर आलेला सारस्वत ब्राम्हण देखील जवळजवळ तितकाच शुद्ध आर्य जातीचा आहे, असे माझे मत आहे.

हे आणि काश्मिरी पंडित एकाच वेळी कोरड्या पडलेल्या सरस्वती नदीच्या किनाऱ्यावरून कमी-अधिक प्रमाणात स्थलांतरित झाले. इतर लोक पूर्वेकडे संमिश्र होत गेले असावेत.

आपण हे लक्षात घेतले पाहिजे की क्षत्रिय-ब्राह्मण देवाणघेवाण केवळ सामाजिक आणि जैविक नव्हती; तर ती सांस्कृतिक आणि धर्मशास्त्रीयदेखील होती. आर्य (चकमकानंतर ब्राह्मण म्हणून वेगळे केले जाणे) यांनी गंगा-सिंधूच्या मैदाना पूर्वीचे रहिवासी असलेल्या क्षत्रियाच्या कल्पना आणि प्रथा या दोन्ही आत्मसात केल्यासारखे दिसते.

(संदर्भ कॉन्व्हर्स, १९७४: अग्निकायन राइट: इंडिजिनिअस ओरिजिन?, हिस्ट्री ऑफ रिलिजन, खंड. १४, क्रमांक २, ८२) अग्नीवेदीची रचना आणि या विधीसाठी विटा ठेवण्याची प्रथा या दोन्ही गोष्टी पूर्वेकडील काळ्या-तांबड्या भांड्याच्या प्रदेशाच्या, म्हणजेच क्षत्रिय प्रदेशाच्या पद्धतींमधून मोठ्या प्रमाणावर उधार घेतल्या गेल्या आहेत.

याआधीच्या वैदिक ग्रंथांमध्ये अशा पद्धतींचा संदर्भ सापडत नाहीत; अगदी विटेसाठी असलेला इष्टिका हा संस्कृत शब्द सुतकलशी संबंधित आहे, याचा अर्थ तमिळमध्ये ‘माती जाळणे’ आहे. अग्निकायन हे क्षत्रियांशी सामना झाल्यानंतर वैदिक धर्मात झालेल्या बदलांचे प्रातिनिधिक स्वरूप आहे.

त्यानंतर वैदिक धर्मशास्त्राने वैशिष्ट्यपूर्णपणे जैनासारखे वळण घेतले: जीवन दुःख आहे, शरीर हे एक बंधन आहे, तपस्वीपणा हे मुक्त करण्याचे साधन आहे - अहिंसेच्या कल्पनांनी आर्यांच्या यज्ञ प्रवृत्तीची उलथापालथ केली आहे असे दिसते. कदाचित देवाणघेवाणीचे सर्वात मनोरंजक उदाहरण म्हणजे ब्राह्मण श्रद्धेच्या दोन सर्वात पूज्य व्यक्ती, राम आणि कृष्ण हे क्षत्रिय आहेत.

जेव्हा ते दख्खनमध्ये गेले तेव्हा ही देवाणघेवाण चालू राहिली - वाडुकर देवतांनी वैदिक वेश धारण केला. सरस्वती खोऱ्यात स्थायिक झालेल्या मूळ आर्य समुदायाची संख्या गंगा-सिंधू मैदानातील क्षत्रियांच्या तुलनेत खूपच कमी असल्याचे दिसते.

इतकेच नव्हे तर द्वीपकल्पातील लोकसंख्येच्या तुलनेतही आर्य संख्येने कमीच होते. ते सांस्कृतिकदृष्ट्या परकीय महासागरात हरवलेले आढळतात.