दाक्षिणात्य होयसळ मंदिरे

सर्वेश बोरकर

दक्षिण भारतीय होयसळ साम्राज्य हे इसवी सन १०व्या ते १४व्या शतकादरम्यान अस्तित्वात होते. या होयसळ साम्राज्याने सध्याच्या कर्नाटक राज्याच्या बहुतांश भागांवर तसेच गोव्याच्या काही भागांत राज्य केले. सुरुवातीला, होयसळ साम्राज्याची राजधानी बेलूर येथे होती, परंतु नंतर ती तुलनेने मोठ्या असलेल्या हळेबीड येथे हलविण्यात आली.

होयसळांचा एक महान वारसा म्हणजे अनेक क्षेत्रांच्या तसेच मानवतावादी आणि आध्यात्मिक विचारांच्या विकासासाठी त्यांचे योगदान. या एकेकाळच्या महान साम्राज्यामुळे, त्यांच्या पश्‍चातही टिकून राहिलेल्या मंदिरांमध्ये हे कदाचित उत्तम प्रकारे पाहिले जाऊ शकते.

होयसळ मंदिरे त्यांच्या विशिष्ट स्थापत्य वैशिष्ट्यांसाठीदेखील लक्षणीय आहेत. उदाहरणार्थ, होयसळांची वास्तुकला ही उत्तर भारतातील मंदिर स्थापत्यशैलीच्या नागरा शैलीचा आणि देशाच्या दक्षिणेकडील द्राविडी शैलीचा संगम आहे.

अशाप्रकारे, होयसळ मंदिरे प्लॅटफॉर्मवर बांधली गेली आणि त्यांची नक्षत्राच्या आकाराची योजना होती. होयसळांची कलात्मक कामगिरी असंख्य मंदिरांच्या बाह्य भिंतींना करण्यात आलेल्या गुंतागुंतीच्या सजावटीद्वारेदेखील दिसून येते.

ही दगडी शिल्पे आणि कोरीव काम धार्मिक आणि सांस्कृतिक अशा दोन्ही प्रतिमांनी परिपूर्ण आहेत आणि त्यात देवतांचे चित्रण, नृत्य आणि संगीत, शिकार, लोकांचे दैनंदिन जीवन आणि हिंदू धर्माच्या तीन महान साहित्यकृतींतील दृश्यांचा समावेश आहे - रामायण, महाभारत आणि भागवत.

होयसळां मेलकोटे येथे विष्णूचे मंदिर बांधले. तसेच तळकाड व तोन्नर (रामानुजाचे गाव) या ठिकाणी विष्णूची मंदिरे बांधली. वैष्णवांना व ब्राह्मणांना अग्रहार दिले. बेलूर येथे विजय नारायण मंदिर बांधले

शहरांची योजना वैश्विक आराखड्यावर चार मुख्य दिशांना असलेल्या रस्त्यांसह आणि शहराच्या मध्यभागी मुख्य मंदिराच्या केन्द्र बिंदूवर करण्यात आली होती. चार मुख्य रस्त्यांच्या टोकाला मंदिरेही होती.

मंदिर परिसरामध्ये मोठ्या रथांवर देवतांच्या प्रदक्षिणा संबंधित विधिवत मिरवणुकांसाठी मंदिर परिसराभोवती रथाबीडी किंवा ’रथ मार्ग’ होते. दोड्ड बसाप्पा मंदिराव्यतिरिक्त बहुतेक मंदिरे तारकाकृती विधानाची असून गदग येथील सरस्वती मंदिराव्यतिरिक्त सर्वांच्या पीठावर प्रदक्षिणा पथ आहे.

होयसळांच्या पहिल्या राजधानीत, बेलूर हे चेन्नकेशव मंदिर परिसर आहे. हे यागाची नदीच्या काठावर असलेल्या जुन्या तटबंदीच्या शहराच्या मध्यभागी वसलेले आहे. जरी ते विष्णू देवाला समर्पित असले तरी, चेन्नकेशव मंदिरात शिवाचे काही निरूपणही आहेत, जे होयसळांच्या धार्मिक सहिष्णुतेच्या तत्त्वाचा पुरावा आहे.

विशेष म्हणजे, १२व्या शतकात (इ.स. १११७मध्ये बांधकाम सुरू झाले, परंतु १०३ वर्षांनी पूर्ण झाले) तेव्हापासून सुरू झालेल्या या मंदिरातील पूजा आजही सुरू आहे. चेन्नकेशव मंदिर परिसराविषयी आणखी एक मनोरंजक तथ्य म्हणजे इसवी सन १११७ ते १८व्या शतकापर्यंतचे ११८ शिलालेख तेथे सापडले आहेत.

हे शिलालेख आपल्याला कामावर घेतलेले कलाकार, मंदिराला दिलेले अनुदान आणि जीर्णोद्धार करण्यात आले होते याबद्दल आकर्षक तपशील देतात. जसजसे होयसळांचे साम्राज्य वाढत गेले, तसतसे त्याची राजधानी बेलूरहून हळेबीड येथे हलविण्यात आली, जी आधीच्या राजधानीपेक्षा खूप मोठी आणि भव्य होती.

तरीही, या शहरावर उत्तर भारतातील आक्रमणकर्त्यांनी अनेक वेळा हल्ले केले होते, जे शेवटी इसवी सन १३१०मध्ये राजधानी पाडण्यात यशस्वी ठरले. यामुळे शहराच्या मध्यभागी असलेले मुख्य मंदिर तसेच इतर अनेक लहान मंदिरे, देवळे आणि राजवाड्याच्या इमारती नष्ट झाल्या. तरीही, काही मंदिरे आक्रमकांच्या क्रूरतेतून वाचली.

या उर्वरित मंदिरांपैकी एक होयसळेश्वर मंदिर आहे. हे मंदिर सन ११२१मध्ये राजा विष्णुवर्धन होयसळांच्या कारकिर्दीत बांधले गेले होते आणि ते शिवाला समर्पित होते. दक्षिण भारतातील सर्वांत भव्य मंदिरे प्रायोजित करणारे राजे असताना, हे एक श्रीमंत नागरिकाने आणि हळेबीडच्या व्यापार्‍यांनी समर्पित केले होते.

शिवाय, या वास्तूला सजवणारी कलाकृती आणि शिल्पकला इतर कोणत्याही होयसळ मंदिरापेक्षा अधिक अत्याधुनिक असल्याचे म्हटले जाते. अशा प्रकारे, या मंदिरात, पवित्र आणि आध्यात्मिक, व्यापार आणि संपत्ती आणि कलात्मक सिद्धी यांचे मिश्रण पाहावयास मिळते.

राजा विष्णुवर्धन भव्य मंदिराचे बांधकाम करून घेणारा देखील होता, त्याने तल्लाकड येथे कीर्ती नारायण मंदिर आणि बेलूर येथे नेत्रदीपक चेन्नकेसव मंदिर तसेच हळेबीडची भव्य मंदिरे बांधली.