सर्वेश बोरकर

दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात पोर्तुगीज राजवटीतील गोव्यात प्रमुख असलेल्या मुरगाव बंदराजवळील वास्को शहरात जर्मन आणि इटालियन व्यापारी जहाजे आगीत भस्मसात झाल्याची घटना म्हणजे एक आश्चर्यच होते. दि. ८ मार्च १९४३ रोजी जहाजे जळाल्याची बातमी सर्वत्र पसरली, जळालेली जहाजे पाहण्यासाठी लोक रस्त्यांवर धावू लागले आणि एकच गदारोळ माजला. आज वास्कोत असे काही घडले तर, असा विचार केला म्हणून त्या घटनेबद्दलचे गांभीर्य लक्षात येणार नाही. कारण दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान गोव्यात घडलेल्या या घटनेबद्दल फारच कमी लोकांना माहिती व आठवणी आहेत.

दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान (१ सप्टेंबर १९३९ - २ सप्टेंबर १९४५) पोर्तुगाल हा तटस्थ भूमिका घेणाऱ्या युरोपीय देशांपैकी एक होता. तर मग कोणी का म्हणून पोर्तुगीज राजवटीखालील गोव्यातील एका बंदरात असलेल्या जर्मन आणि इटालियन व्यापारी जहाजांना आग लावेल? ‘द बोर्डिंग पार्टी’ नावाच्या पुस्तकात या घटनेचे वर्णन आहे. ही खरी घटना जेम्स लीसर यांनी लिहिलेल्या ‘बोर्डिंग पार्टी: द लास्ट चार्ज ऑफ द कलकत्ता लाइट हॉर्स’ या कादंबरीत शब्दबद्ध केली आहे.

ही घटना ८ मार्च १९४३च्या रात्री मुरगाव बंदरात ‘ऑपरेशन क्रीक’ किंवा ‘ऑपरेशन लॉन्गशँक्स’ या सांकेतिक नावाने घडली. ही कारवाई कलकत्त्यापासून सुमारे १,४०० मैल दूर नियोजित होती आणि द कलकत्ता लाइट हॉर्सच्या वृद्ध, निवृत्त कमांडोंनी ती पार पाडली. ऐंशीच्या दशकात हॉलिवूड चित्रपट निर्मात्याने या सत्य घटनेवर आधारित एक चित्रपट तयार केला होता. या चित्रपटाचे नाव होते ‘सी वुल्व्स’ आणि प्रसिद्ध हॉलिवूड अभिनेता ग्रेगरी पेक या चित्रपटात मुख्य भूमिकेत होता.

इंग्रज सशस्त्र दलाने असा हल्ला करण्याचे खरे कारण म्हणजे जर्मन जहाजे हेरगिरीच्या कृत्यांमध्ये गुंतलेली होती आणि त्या वेळी मुंबई बंदरातून निघालेल्या मालवाहू जहाजांच्या हालचालींची माहिती पुरवत होती. त्यानंतर जर्मन यू बोटी या जहाजांचा माग काढत आणि त्यांना समुद्राच्या मध्यभागी बुडवत असत.

जरी महायुद्ध मुख्यतः युरोप आणि उत्तर आफ्रिकेमध्ये केंद्रित होते, इंग्रज हे जर्मनीचे मुख्य शत्रू असूनसुद्धा युद्धादरम्यान कोणतीही इंग्रज मालमत्ता जर्मन सैन्याने नष्ट केली नव्हती. तत्कालीन इंग्रज साम्राज्याच्या अखत्यारीत असलेल्या मुंबई बंदरावर आणि येथून जाणाऱ्या जहाजांच्या हालचालींची माहिती जर्मन नौदलाला देण्यासाठी गोव्याच्या मुरगावजवळ नांगरलेली जर्मन आणि इटालियन जहाजे शक्तिशाली ट्रान्समीटर घेऊन इंग्रज जहाजांच्या हालचालींची माहिती पुरवत होती.

असे असले तरीही तोपर्यंत जर्मन नौदलाच्या कारवाईत अरबी समुद्रात कोणतेही जहाज बुडाले नव्हते. त्यामुळे या हेरगिरीच्या कृत्याचा थांगपत्ताही पोर्तुगीज सरकारला नव्हता. २८ ऑगस्ट १९३९ रोजीपासून, तीन जर्मन व्यापारी जहाजे - एमएस एहरेनफेल्स, एमएस ब्रॉनफेल्स आणि एमएस ड्रॅचेनफेल्स आणि एक इटालियन व्यापारी जहाज एसएस अँफोरा, देशांमधील शत्रुत्व कमी होईपर्यंत आश्रय शोधत गोव्याच्या मुरगाव बंदरात दाखल झाली. पोर्तुगीज तटस्थ असल्याने त्यांनी युद्धात भाग घेतला नाही किंवा मदत केली नाही आणि या जहाजांना त्यांच्या बंदरात नांगरण्यास परवानगी दिली.

इंग्रज अधिकाऱ्यांना या हेरगिरीचे कारण कळले आणि त्यांच्या तपासणीमुळे तटस्थ प्रदेशात या जहाजांची संशयास्पद उपस्थिती आढळली. १९४२च्या सुमारास, जर्मन यू-बोट्सने खोल हिंद महासागरात १५ दिवसांच्या आत ४६ मित्र राष्ट्रांच्या जहाजांचे सैनिक, दारूगोळा आणि वैद्यकीय मदत टॉर्पेडोने उडवून नष्ट केली.

यू-बोट्सना मार्गांची माहिती असल्याने ब्रिटिश गोंधळले आणि त्यांनी माझगाव येथे एका जर्मन गुप्तहेराला पकडले. त्याने त्यांना सांगितले की त्याने मित्र राष्ट्रांच्या जहाजांच्या हालचालीची माहिती अल्तिन्हो पणजी येथे राहणाऱ्या रॉबर्ट आणि ग्रेटे कोच या जर्मन जोडप्याला दिली. त्यांनी ही माहिती एमएस एहरेनफेल्स यांना दिली, ज्यांनी नंतर ती यू-बोट्सना दिली. १९ डिसेंबर १९४२ रोजी रॉबर्ट आणि ग्रेटे कोच यांचे त्यांच्या घरातून अपहरण करण्यात आले आणि गोवा सीमेवर त्यांची हत्या करण्यात आली.

महायुद्धात पोर्तुगाल तटस्थ देश असल्याने कोणतीही कारवाई होणार नाही हे पण इंग्रज अधिकाऱ्यांना माहीत होते. ज्यामुळे इंग्रज अधिकाऱ्यांनी पोर्तुगीज अधिकाऱ्यांना माहिती न देता ही जहाजे नष्ट करण्याचे गुप्त योजना हाती घेतली. या मोहिमेसाठी एक इंग्रज सशस्त्र दल तयार करण्यात आले होते.

इंग्रज सशस्त्र दल तत्कालीन भारतीय किनाऱ्यावरून निघाले आणि गुपचूप शस्त्रे आणि दारूगोळा घेऊन गोव्यातील पोर्तुगीज राजवटीत असलेल्या वास्को शहरातील मुरगाव बंदरात सर्व शत्रूंच्या जहाजांवर चढले. ८ मार्च १९४३ रोजी ती कार्निव्हलची रात्र असल्याने संध्याकाळच्या वेळेस जर्मन खलाशी पार्टी करण्यासाठी किनाऱ्यावर गेले होते.

काही जणांना त्यांनी मागे ठेवले होते. ब्रिटिश सैनिकांनी ही संधी साधली. स्पेशल ऑपरेशन्स एक्झिक्युटिव्हचे लेफ्टनंट कर्नल लुईस प्यूघ यांच्या नेतृत्वाखाली, कमांडो फोबे नावाच्या एका लहान हॉपर बार्जमधून रात्री मुरगाव बंदरात घुसले, ज्याचे नेतृत्व बर्नार्ड डेव्हिस करत होते. ते एमएस एहरनफेल्सवर चढले आणि थोड्या बंदुकीच्या चकमकीनंतर ट्रान्समीटर नष्ट केला. एमएस एहरनफेल्सवर गोळीबार आणि स्फोट ऐकल्यानंतर, इतर दोन जर्मन जहाजांनी जहाजावरील महत्त्वाच्या वस्तूंना आग लावली.

हल्लेखोरांपैकी कोणीही जखमी झाले नाही. अचानक झालेल्या हल्ल्यानंतर, फोबी बंदराबाहेर पडली आणि गायब झाली. दुसऱ्या महायुद्धाच्या समाप्तीनंतर बऱ्याच काळानंतर, म्हणजे जेम्स लीसरच्या द बोर्डिंग पार्टी नावाच्या पुस्तकाने सत्य उघड केले नाही तोपर्यंत हल्लेखोर कोण होते किंवा ते कुठून आले होते याबद्दल कोणालाही स्पष्टपणे काही माहिती नव्हती.

या कारवाईनंतर पोर्तुगीज आणि इंग्रज अधिकारी यांच्यात राजनैतिक अडथळे निर्माण झाले. पोर्तुगीज अधिकाऱ्यांनी त्यांच्या प्रदेशात बेकायदेशीरपणे घुसखोरी केल्याबद्दल आणि त्यांच्या पाण्यात जर्मन जहाजे नष्ट करण्याचे काम हाती घेतल्याबद्दल तीव्र आक्षेप घेतला होता.