National Farmers Day: गोवा मुक्तीच्या वेळी, जवळजवळ 70% लोकसंख्या पूर्णवेळ 'शेती'मध्ये गुंतलेली होती! परंपरा, निसर्ग आणि आधुनिकतेचा संगम

गोवा हे राज्य प्रामुख्याने समुद्रकिनारे, पर्यटन आणि सांस्कृतिक आणि सांस्कृतिक वैविध्यासाठी ओळखले जाते. मात्र, या सगळ्याच्या पाठीमागे गोव्‍यातील शेती ही एक महत्त्वाची आणि ऐतिहासिक भूमिका बजावत आलेली आहे. गोव्‍याचा निसर्ग, पावसाळी हवामान, नद्यांचे जाळे आणि सुपीक जमीन यामुळे येथे शेतीला अनुकूल परिस्थिती निर्माण झाली आहे.

गोव्‍यातील शेती प्रामुख्याने भातशेतीवर आधारित आहे. भात हे येथील मुख्य अन्नधान्य पीक असून ‘खाजन’ पद्धतीने केली जाणारी भातशेती ही गोव्‍याची वैशिष्ट्यपूर्ण ओळख आहे. खारट पाण्यापासून शेतीचे संरक्षण करण्यासाठी बांध घालून, पाण्याचे नियोजन करून भात पिकवण्याची ही पारंपरिक पद्धत आहे. या पद्धतीमुळे शेतीसोबतच मत्स्यपालनालाही चालना मिळते.

भातासोबतच गोव्‍यात नारळ, सुपारी, काजू, आंबा, केळी यांसारखी फळपिके मोठ्या प्रमाणात घेतली जातात. काजू हे गोव्‍याचे महत्त्वाचे व्यापारी पीक असून काजू प्रक्रिया उद्योगातून अनेकांना रोजगार मिळतो. गोव्‍यातील काजू व फेणी हा प्रसिद्ध स्थानिक मद्यप्रकार काजू व नारळापासून तयार केला जातो, जो शेती आणि स्थानिक संस्कृती यांचा सुंदर संगम दर्शवतो.

गोव्‍यात भाज्यांची शेतीही मोठ्या प्रमाणावर केली जाते. वांगी, मिरची, भेंडी, दोडकी, काकडी यांसारख्या भाज्या स्थानिक गरजांबरोबरच शेजारील राज्यांमध्येही पाठवल्या जातात. पारंपरिक शेतीपद्धतींमध्ये सेंद्रिय खतांचा वापर केला जात असल्यामुळे गोव्‍यातील कृषी उत्पादन तुलनेने आरोग्यदायी मानले जाते.

तथापि, गोव्‍यातील शेतीसमोर अनेक आव्हाने उभी आहेत. पर्यटनाचा वाढता प्रभाव, शहरीकरण, जमिनींचे औद्योगिकीकरण आणि तरुण पिढीचा शेतीकडे घटता कल यामुळे शेती क्षेत्र आकुंचन पावत आहे. अनेक शेतजमिनी पडिक राहण्याचे प्रमाण वाढत आहे. तसेच बदलते हवामान, अनियमित पावसाळा आणि पूरस्थिती यांचाही शेतीवर परिणाम होत आहे.

या समस्यांवर मात करण्यासाठी गोवा सरकारकडून विविध योजना आणि उपक्रम राबवले जात आहेत. सेंद्रिय शेतीला प्रोत्साहन, शेतकऱ्यांना आर्थिक सहाय्य, आधुनिक कृषी तंत्रज्ञानाचा वापर आणि कृषी पर्यटन यांसारख्या संकल्पनांमुळे शेतीला नवे स्वरूप मिळत आहे. कृषी पर्यटनामुळे शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्नाचा स्रोत उपलब्ध होत असून पर्यटकांनाही गोव्‍याच्या ग्रामीण जीवनाचा अनुभव घेता येतो.

गेल्या ५० वर्षांत राज्याने कृषी क्षेत्रात आणि आर्थिक उन्नतीच्या इतर विविध क्षेत्रांमध्ये उल्लेखनीय प्रगती केली आहे. गोव्याचा जीएसडीपी दरवर्षी ८०,००० रुपये आहे. रोजगार निर्मितीच्या बाबतीत पर्यटन आणि खाणकाम आघाडीवर असले तरी शेती जवळजवळ १२ लाख लोकसंख्येला उपजीविकेचा आधार देत आहे. गोव्यातील शेती आणि वन हे गोवा हिरवागार ठेवण्यात महत्त्वाचे आहे आणि राज्याच्या एकूण क्षेत्रापैकी सुमारे ६५% क्षेत्र व्यापते.

मुक्तीच्या वेळी, जवळजवळ ७०% लोकसंख्या पूर्णवेळ शेतीमध्ये गुंतलेली होती. राज्यातील प्रमुख पीक म्हणजे काजू आणि नारळ. पीक पद्धतीत बदल होत आहे आणि आज आपल्याकडे काजूची लागवड जवळजवळ ५५,००० हेक्टरवर केली जाते आणि सुमारे ३१,००० हेक्टरवर भात पिकवले जाते. अर्धवेळ शेतीसाठी या पिकांचे चांगले उत्पन्न, कमी जोखीम आणि सहनशीलता यामुळे बागायती पिकांची लागवड महत्त्वाची होत आहे.

एकूणच गोव्‍यातील शेती ही केवळ उपजीविकेचे साधन नसून ती येथील सांस्कृतिक आणि सामाजिक जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे. परंपरागत ज्ञान आणि आधुनिक तंत्रज्ञान यांचा समतोल साधून, शेतीला योग्य पाठबळ दिल्यास