कोकणातील बाजारपेठा क्षत्रियांच्या मुळांचा शोध

Markets in Konkan: बंदरांचा आणि बाजार-शहरांचा आपल्या मुळांच्या शोधाशी काय संबंध आहे? खरंतरं बरंच काही! आपण अशा टप्प्यावर आलो आहोत, जेथून भारतीय द्वीपकल्पातील क्षत्रियांच्या हालचालींचा आढावा घेता येईल. आपल्या मनात एक विदारक भावना निर्माण होते ती अशी- आपण ज्या कुशावती क्षत्रियांबद्दल बोलत आहोत, ते गुजराती बनियांचे पूर्वज असण्याची शक्यता आहे का? रसेलच्या मते, अनेक बनिया गट (जसे अग्रवाल, ओसवाल, खंडेलवाल, कासारवानी, जयस्वाल, महेशरी इ.) क्षत्रिय वंशाचे आहेत असे मानतात हे आपण आधी पाहिले आहे.

(रसेल, १९१६ : भारताच्या मध्य प्रांतातील जमाती व जाती, खंड २, १६२) बहुतेक वेळा आपण हे विसरतो की उत्तरपथ आणि दक्षिणपथ हे प्रामुख्याने व्यापारी मार्ग होते. किंबहुना व्यापारी मार्गांचे जाळे (वाणिकपथ) होते; कालांतराने त्या मार्गांचा समावेश असलेल्या प्रदेशांना नावे देण्यात आली. आपल्यासाठी महत्त्वाचे आहे ते उज्जैनीच्या दक्षिणेला असलेल्या दक्षिणपथाचा विभाग आणि त्यातून निघणाऱ्या असंख्य केशिका मार्ग.

गाडीचे मार्ग आणि जथ्थ्यांच्या मार्गाच्या जाळ्याने दख्खनमधील बाजारपेठा देशी-विदेशी व्यापाराच्या केंद्रांशी जोडल्या. कौशल्याच्या अर्थशास्त्रात दक्षिणापाठाला त्याद्वारे होणाऱ्या लाभदायक व्यापारामुळे खूप महत्त्व दिले आहे; त्यात म्हटले आहे - ‘शंख हिरे, रुबी, मोती आणि सोने या वस्तू दक्षिण मार्गावर अधिक विपुल आहेत. त्यात अनेक खाणी आहेत, उच्च मूल्याच्या वस्तूंसह, चांगल्या सुरक्षित हालचालींसह विक्रीसाठी व्यापक वाव आहे.’

दक्षिण पाठाच्या दख्खन विभागाची सुरवात मध्य प्रदेशातील आधुनिक मांधाताशी ओळख असलेल्या महीष्म्ती येथे झाली; येथेच नर्मदा नदी सर्वांत सोपी मानली गेली; विशेष म्हणजे नदीच्या ओलांडण्याच्या स्थानाला तीर्थ असे म्हटले जात असे. दक्षिणपथ व्यापारावर प्रभुत्व असलेली दोन मोठी केंद्रे म्हणजे पैठण आणि तगर. पेरीप्लस ने बारीगाझाच्या दक्षिणेस सुमारे वीस दिवसांचा प्रवास असे पैठणचे वर्णन केले आहे

(भारुक, नर्मदा नदीच्या मुखावर); आणि तेथून आणखी दहा दिवसांच्या प्रवासात, एक ‘खूप महान शहर’ तगर(तेर) होते. ‘या ठिकाणांहून वॅगनमधून आणि रस्ते नसलेल्या मोठ्या पट्ट्यांमधून, पथानाकार्नेलियनमधून मोठ्या प्रमाणात आणि तगरा येथून सामान्य कापड, सर्व प्रकारचे मलमल आणि विशेष कापड आणले जाते’. (शॉफ, १९१२ : एरिथ्रियन समुद्राचा पेरीप्लस, ४३) औरंगाबादच्या दक्षिणेस ५६ किमी अंतरावर गोदावरी नदीच्या उत्तर तीरावर पैठण वसले आहे. याला अतिशय प्राचीन जैन वारसा लाभला आहे. पुढे दक्षिणपाठाच्या एका शाखेने पैठणाला नाशिकामार्गे सोपारा आणि काल्याशी जोडले.

पश्चिमेला कौल आणि आग्नेयेला अमरावती (आंध्र प्रदेश) पर्यंत जाणारे मार्ग असलेले तगर हे दक्षिणपथावरील पुढचे प्रमुख ठिकाण होते; नंतरचा मार्ग पश्चिम किनाऱ्यावरील दाभोळ आणि जयगड या बंदरांना जोडण्यासाठी पसरला. कलिंगाहून आलेल्या आणि वाघा (आंध्र प्रदेशातील गुंटूर जिल्हा)मार्गे अमरावतीला पोहोचलेल्या व्यापारी मार्गाचा उल्लेख आम्ही आधीच केला आहे; नंतरच्या जैन वारशाबद्दलही आम्ही बोललो आहोत.

पेरिप्लस पुष्टी करतो की, तगर भारताच्या पूर्व किनाऱ्यावर उगम पावलेल्या आणि भूमध्य समुद्रात जाणाऱ्या या वस्तूंसाठी एक महत्वाचे बाजारपेठ शहर होते. (शॉफ, १९१२ : द पेरिप्लस ऑफ द एरिथ्रियन सी, १९६) येथून रोमला विविध प्रकारचे कापड, मणी व जूट निर्यात होत असत; आणि वैशिष्ट्यपूर्ण लाल पॉलिश असलेली बारीक मातीची भांडी रोममधून आयात केली गेली. स्थानिक कुंभारांनी डबल मोल्ड मॅन्युफॅक्चरिंगचे रोमन तंत्र अवलंबलेले दिसते. तगर येथे कार्नेलियन, अगेट, जॅस्पर, लॅपिस लाझुली, फेयन्स शेल आणि टेराकोटाचे मणी सापडले आहेत.

महाराष्ट्राच्या आजच्या उस्मानाबाद जिल्ह्यातील शोलापोरापासून सुमारे ८८ किमी ईशान्येला तगर वसले आहे. पुरातत्त्वीय नोंदींमध्ये कोकणातील आणखी अनेक बाजारपेठा असल्याचे पुरावे आहेत. उदाहरणार्थ, रायगड जिल्ह्यातील दिवेआगर बंदरापासून सुमारे २० किमी अंतरावर असलेले कांडोर (चांदोरे/चांदोर) हे गाव घ्या. सापडलेल्या कलाकृती पहिल्या सहस्रकाच्या सुमारास किंवा थोड्या नंतरच्या काळातील आहेत - उदाहरणार्थ चिनी मिंग मातीची भांडी, पुढील उत्खननात जुने साहित्य सापडू शकते, जसे बहुतेक कोकण स्थळांच्या बाबतीत खरे आहे. या ठिकाणी सापडलेली पाषाणयुगातील साधने अशा दृष्टिकोनाला पुष्टी देतात; उत्खननात १२ हजार वर्षे जुने एक सूक्ष्म पाषाण शिल्प सापडले.

खडकाने कापलेल्या जलाशयाच्या एका भिंतीत एका कोनाड्यात हर-गौरी (शिव- पार्वतीचे एक रूप) यांच्या प्रतिमा सापडली आहेत. कांडोर येथील एका विशिष्ट ठिकाणाला स्थानिक मौखिक परंपरेत ‘कलावंतीचे घरटे’ असे संबोधले जाते - यावरून असे दिसून येते की हे शहर त्याच्या उत्कर्षाच्या काळात खूप वारंवार व्यापार केंद्र असू शकते. कांडोर हे अंतर्भाग आणि म्हसरा आणि दिवेआगर या बंदरांच्या दरम्यानच्या महत्त्वाच्या मार्गावर आहे. चिंचणी हे कोकणातील आणखी एक ठिकाण आहे, जिथे इसवी सनाच्या तिसऱ्या आणि चौथ्या शतकातील वास्तव्याचे पुरावे सापडले आहेत. पर्शियन मातीच्या भांड्यांच्या अनोख्या शैलीचे दोन तुकडे बहुधा बाह्य व्यापारातील त्याचा सहभाग दर्शवितात.

चिंचणी हे सोपाराच्या उत्तरेस सुमारे ८० किमी अंतरावर आहे. कांडोर आणि चिंचणी यांनी एक मनोरंजक कल्पना सुचविली आहे; कारण त्यांना सासष्टी-गोवा (कादर (चांदोर) आणि सिकोदे (चिंचिणी) येथे अचूक नावे आहेत. काठीयावाडपासून दक्षिणेकडे प्रवास करणारा क्षत्रियांचा समूह किंवा गट या ठिकाणी स्थायिक झाला असावा. त्यापैकी काही उत्तर कोकणात, तर काही दक्षिण कोकणात; किंवा आधी उत्तर कोकणात आणि नंतर दक्षिण कोकणात स्थायिक झाले असावेत का? स्थलांतराच्या बाबतीत अशी नामकरणाची घटना वारंवार समोर येते. गोव्यातील चांदोर आणि चिंचिणी ही दोन्ही गावे चाड्डीची गावे आहेत आणि ज्याला आपण काठीयावाडी चाड्डे म्हणतो, म्हणजेच शुद्ध इंडो-गंगेच्या साठ्याचे क्षत्रिय असे या गावांचे लक्षणीय अस्तित्व आहे.