संस्कृतीच्या उदयास्ताची सूर्यकिरणे

वाल्मिकी फालेरो

डगी: अठराव्या शतकाच्या उत्तरार्धापर्यंत चर्चचा एक भाग एकेकाळी स्मशानभूमी म्हणून ओळखला जात असे. चर्चच्या आतील भागात, सर्वांत आधी ख्रिश्‍चन झालेल्या मडगावातील गावकार जोआओ नोरोन्हा आणि इनासिओ दा सिल्वा यांसारखी अनेकांची थडगी होती. ही आणि इतर उर्वरित थडगी १८व्या शतकाच्या उत्तरार्धात नवीन स्मशानभूमीत हलविण्यात आली.

परिणामी, त्यात जुने गोवे येथील चर्चमध्ये सामान्य असलेले कोणतेही समाधी दगड नाहीत. १५८३मध्ये कुंकळ्ळी येथे शहीदांसोबत निधन पावलेल्या अफोंसो दा कोस्ता यांचे अवशेष मुख्य वेदीच्या पायथ्याशी आहेत. अवर लेडी ऑफ पिटीच्या वेदीजवळील उत्तरेकडील भिंतीमध्ये बर्नार्डो पेरेस दा सिल्वा (बीपीएस) यांच्या विधवा इग्नाझिया दा कॉन्सेसीओ ई मेनेझेस यांचे अवशेष आहेत.

बर्नाडो हे गोव्याचे डेपुटाडो (कोर्टेस किंवा पोर्तुगीज संसदेचे सदस्य) होते, जे १८२१-४४ या दरम्यान पाच वेळा निवडून आले होते आणि १८३५च्या सुरुवातीला झालेल्या सत्तापालटात पदच्युत होण्यापूर्वी १७ दिवस पोर्तुगीज भारताचे प्रीफेक्ट (राज्यपाल) पद त्यांनी भूषवले होते. या थडग्यावरील फलक १८६०चा आहे.

छत: विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला चर्चचे छत (बॅरल/वॉल्टेड सीलिंगच्या वर) मजबूत पायावर ठेवणारे सिव्हिल इंजिनिअर्सची जोडगोळी काका-पुतण्यांची होती. येथील रहिवासी त्यांच्याविषयी कायम कृतज्ञ आहेत. अलुईसिओ लिओनार्दो व्हिसेंत कुलासो हे राशोलमधील कुलासोंपैकी होते. ते १८व्या शतकात मडगाव येथे स्थलांतरित झाले.

त्यांच्या कुटुंबाचे नुवेमध्ये घर होते (नुवे येथील सध्याचे चर्च हे पूर्वी या कुटुंबाचे कपेल होते). अलुईसिओ हा एक मेस्त्रे इंजेनेर होता ज्याने त्यांचे बहुतेक व्यावसायिक जीवन मुंबईत घालवले होते आणि तिथेच त्यांचे १९५२साली निधन झाले. त्यांच्या बहिणीची मुलगी तेल्मा हिचे लग्न आबादे फारिया रोड येथील आगोस्तिन व्हिसेंट लॉरेन्स घरातील जुझे कार्मो लॉरेन्स यांच्याशी झाले.

जुझे हे ब्रिटिश भारतातील प्रतिष्ठित सिव्हिल इंजिनिअर होते. जुझे आणि तेल्मा क्लब हार्मोनियाच्यामागे एका घरात राहत होते. काका-पुतण्या जोडीने चर्चचे छत लोखंडी तुळईंच्या भरभक्कम आधारावर उभारले.

गेल्या एक शतकापासून छपराला काहीच झाले नाही. त्यांनी पॅरोकियल हाऊस (याजकांचे निवासस्थान) बांधताना आणि त्यावर छत उभारताना नावीन्यपूर्ण रचना केली, ज्यामुळे ही वास्तू दीर्घकाळ टिकणारी व दिसायला तितकीच सुंदर झाली आहे.

आधुनिक वेदी: सध्याची व्हॅटिकन द्वितीय नंतरची युकेरिस्टिक वेदी ज्यामध्ये ख्रिस्ताने प्रेषितांचे पाय धुत असल्याचे चित्रण केले आहे (आणि सामान्यपणे दिसणारे लास्ट सपर नाही). असे चित्र रेखाटण्याची कल्पना पॅरिश याजक जुझे आंतोनिओ पाउलो द आल्मेदा(१९८३-९३) यांनी मांडली.

या चित्रामध्ये चर्चच्या प्रत्येक जुन्या वेदीच्या सर्व रंगछटा आणि रंगांचा समावेश आहे. नव्याजुन्याचा संगम असलेल्या या वेदीचे काम बोर्डा येथील कारागीर तुलसीदास यांनी केले आणि वेदीची स्थापना १९८६मध्ये करण्यात आली.

कॉन्फ्रेटरनिटीज (गट/संघटना): या विश्वासू प्रामाणिकपणे उभारलेल्या आणि कॉर्पोरेशनमध्ये कायदेशीर असलेल्या बिशपद्वारे स्थापित संघटना आहेत. त्यांचे मुख्य ध्येय बिशपच्या अधिकारातील प्रदेशात ख्रिश्‍चन समुदाय वृद्धी व सेवा करणे हे आहे.

प्रत्येक गटाचे स्वतःचे रीतसर मंजूर नियम असतात. फादर सौझा यांच्या मते चर्चमध्ये चार संस्था आणि गरीबांसाठी जास्त उत्पन्न आहे. ही स्थिती १७व्या शतकाच्या आसपासची असावी. फादर सोझा (जन्म १६४९) हे १६६५ मध्ये गोव्यात आले आणि १७१२मध्ये मृत्यू होईपर्यंत ४७ वर्षे त्यांनी गोव्यात काम केले. नंतरच्या काळात चर्चमध्ये संलग्न असलेले खालील पाच गट होते (त्यांच्या संबंधित तारखा कंसात उभारल्या गेल्या):

१. ब्लेस्ड सेक्रामेंट व होली स्पिरिटशी संलग्न (१६६३);

२. सेंट मायकेल अँड द सॉल्स ऑफ पुर्गेटरीशी संलग्न (१६८०);

३. सेंट सेबॅस्टियनशी संलग्न (१७००);

४. गार्डियन एंजेलशी संलग्न (१७११); आणि,

५. इमेक्युलेट कन्सेप्शनशी संलग्न (१७६२).

पहिला गट अग्रगण्य होता आणि लाल रंगाचे पोशाख वापरत होता दुसरा गट लाल रंगाचा पोशाख परिधान करतो आणि अस्तित्वात आहे. तिसरा गट नामशेष झाला आहे आणि त्याची देखभाल दुसऱ्या गटाद्वारे केली जाते. चौथा गटदेखील नामशेष झाला आहे आणि त्याची देखभाल पहिल्या गटाद्वारे केली जाते.

पांढऱ्या रंगाचा पोशाख (ओपा तसेच मुर्सा) परिधान करणारा पाचवा गट, सेंट फ्रान्सिस झेवियर आणि बोआ मोर्टे यांच्या नोव्हार्न आणि फेस्तांव्यतिरिक्त त्यांच्या संलग्न संतांचे सण साजरे करतात. त्यांच्या ड्रेस कोडमध्ये (ब्राह्मणांसाठी लाल, शुद्रांसाठी पांढरा आणि आदिवासींसाठी किरमिजी) पूर्वापार तीन रंग आहेत.

हे ब्राह्मण गाव असल्याने चाड्डी तिथे नव्हते. विसाव्या शतकात गोमंतकीय जाती व्यवस्था मोडणारे, होली स्पिरिट हे गोव्यातील पहिले व एकमेव चर्च आहे. जे शूद्र पूर्वी फक्त पांढरे कपडे घालू शकत होते ते आता लाल रंगाचे कपडे परिधान करू शकतात आणि काहींनी असे केले आहे, जरी गरीब आदिवासी पांढरा किंवा लाल रंगाची वस्त्रे परिधान करताना दिसत नाहीत.

खगोलशास्त्रीय संबंध: लोअर बोर्डा येथे जन्मलेले उत्साही पुरातत्त्व-खगोलशास्त्र, सर्वेश शणै बोरकर यांनी सध्याच्या चर्च इमारतीची काही उल्लेखनीय निरीक्षणे नोंदवली आहेत. या इमारतीची पूर्व-पश्चिम दिशा जवळजवळ ७० अंश पूर्व आणि २७० अंश पश्चिमेला आहे.

गोव्यातील इतर चार भारतीय बरोक शैलीतील जेझुइट चर्च (जुने गोवे, सांतान-तळावली, पिएदाद-दिवाड आणि सांत इस्तेंव) डोळ्यांच्या आकाराची किंवा गोलाकार खिडकी अनेक बारोक शैलीतील वास्तूंच्या दर्शनी भागांमध्ये (ज्याला बुल-आय विंडो असेही म्हणतात) असते, ती या वास्तूत नाही.

सर्वेश यांनी गणना केल्याप्रमाणे खिडकीच्या या स्थितीमुळे, दि. २१ मार्च व दि. २१ सप्टेंबर या दिवशी सूर्यप्रकाशाचा झोत थेट अवर लेडी विथ द ऍपॉस्टल्सच्या टेबलावर पडेल. नंतर हळूहळू त्याच्यावरच्या होली घोस्टच्या चिन्हावर येईल आणि नंतर मुख्य बाजूच्या वर असलेल्या वधस्तंभावर येईल, असा निष्कर्ष काढणारे सर्वेश शणै बोरकर हे पहिले गोमंतकीय.

फक्त गणना करून बोरकर थांबले नाहीत, तर त्यांनी २१ सप्टेंबर २०१४ रोजी संध्याकाळी चर्चमध्ये जाऊन मोबाइल फोनवरून या दृश्याचा फोटोही काढला. २०१४च्या उत्तरार्धात प्लॅनेट गोवा मासिक, व्हॉल ५, अंक २ मध्ये प्रकाशित झालेल्या ’गोवन चर्चचे खगोलशास्त्रीय रहस्य’ या लेखात तो छापण्यात आला आहे.

सर्वेश कुठ्ठाळीच्या शेणवींचे वंशज असून जे आधी केळशी येथे व नंतर तिथून लोटली येथे स्थलांतरित झाले. लोटली येथे हवेली असलेले फिगरेदोही याच घराण्याचे. ख्रिस्तीकरणाच्या रेट्यामध्ये जमिनी बळकावल्या जाऊ नयेत म्हणून एकाच घराण्याचे काही लोक ख्रिश्‍चन पंथ स्वीकारत व इतर आपापल्या देवतांच्या मूर्ती घेऊन इतर ठिकाणी स्थलांतरित होत असत. त्यामुळे, एकाच घराण्याच्या दोन शाखांपैकी एक हिंदू आहे, तर दुसरी ख्रिश्‍चन.

जेझुइट फादर फ्रान्सिस्को डीसूझा यांचे चर्च आणि मंदिर यांचा निसर्गाने जोडलेला अन्योन्य संबंध आजही बरेच काही सांगून जातो. (होली स्पिरिट चर्चसाठी मार्ग तयार करण्यासाठी मंदिर पाडण्यात आले हे लिहिणारे फादर डीसूझा हे पहिले होते.) फातोर्डा येथील मडगावचे ग्रामदैवत असलेल्या दामोदराच्या मूळ मंदिराचीही दिशा पूर्व-पश्चिम अशी होती व देऊळ पूर्वाभिमुख होते.

दि. २१ मार्च आणि दि. २१ सप्टेंबर विषुववृत्ती दरम्यान दामोदर लिंगावर उगवतीची सूर्यकिरणे पडतात, तर त्याच दिवशी होली स्पिरिट चर्चच्या मुख्य वेदीवर मावळतीची सूर्यकिरणे पडतात. जणू संस्कृतीच्या उदयास्ताचा अपूर्व संगम!