सर्वेश बोरकर

दुर्ग दुर्गेश्वर रायगडावर छत्रपती शिवाजी महाराजांचा १६७४साली राज्याभिषेक झाला. त्यानंतर शिवरायांनी स्वराज्याची सीमा वाढवण्यासाठी दक्षिण भारतावर स्वारी केली. थेट तमिळनाडुतील तंजावरपर्यंत धडक मारून भगवा झेंडा दक्षिणेत फडकावला.

या दक्षिण दिग्विजयाची सुरुवात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी १६७७साली मुघल सम्राट औरंगजेबाविरुद्ध संयुक्त लढाईसाठी कुतुबशाही शासक अबुल हसन तानाशाह यांच्याशी लष्करी युती स्थापन करण्यासाठी थेट गोवळकोंड्याला भेट दिली.

स्वभावाने खूप भित्रा म्हणून ओळखला जाणारा कुतुबशाही शासक अबुल हसन महाराजांना भेटण्यास कचरला. परंतु रघुनाथ पंत आणि त्यांच्या मंत्र्यांनी दिलेल्या आश्वासनामुळे त्यांनी स्वतःला महाराजांना भेटण्यासाठी राजी झाला.

छत्रपती शिवाजी महाराज आणि कुतुबशाही शासक अबुल हसन यांच्यातील ही महत्त्वाची बैठक दोन्ही पक्षांसाठी फलदायी ठरली आणि दक्षिणेकडील प्रांतांबद्दल अधिक जाणून घेण्यासाठी महाराज एक महिना गोवळकोंड्याला राहिले.

विजापूरचे प्रदेश ताब्यात घेण्यास उत्सुक असलेले महाराज मार्च १६७७च्या अखेरीस गोवळकोंड्यातील भागानगर सोडले आणि दक्षिणेकडे निघाले जिथे त्यांचे सैन्य त्यांची वाट पाहत होते. वाटेत लागणाऱ्या तीर्थस्थळांना त्यांनी भेट दिली.

त्यांनी संगमेश्वर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या कृष्णा आणि तुंगभद्रा नद्यांच्या संगमाला भेट दिली आणि आवश्यक विधी आणि दानधर्म केला. त्यांच्या माणसांनी कुर्नूलहून चौथ म्हणून पाच लाख होन गोळा केले आणि अनंतपूरला निघाले.

महाराज श्रीशैलमला भगवान मल्लिकार्जुन (ज्योतिर्लिंग) यांचे दर्शन घेण्यासाठी गेले. श्रीशैलम हे कृष्णा नदीच्या खोल दरीत आणि अद्भुत नैसर्गिक सौंदर्याच्या मध्यभागी वसलेले आहे. महाराजांनाही येथे दहा दिवस ध्यान केले. त्यानंतर एप्रिलच्या पहिल्या आठवड्यात ते अनंतपूर येथे आपल्या सैन्यात सामील झाले.

महाराजांनी आपल्या घोडदळ आणि मावळ्यांच्या एका तुकडीसह नंद्याल, कडप्पा, तिरुपती आणि श्रीकालहस्ती मार्गे प्रवास करत पुढे सरकले आणि मद्रासच्या सीमेवर पोहोचले. त्यांनी विजापूरच्या मालकीच्या जिंजी किल्ल्याचा ताबा घेण्यासाठी पाच हजार सैन्य पाठवले.

रौफ खान आणि नासिर मुहम्मद खान यांनी या किल्ल्याचे उत्तम रक्षण केले. त्यांनी किल्ल्याला वेढा घालण्याची तयारी सुरू केली परंतु दोघांनी पन्नास हजार रुपये वार्षिक उत्पन्न असलेल्या जहागिरीसाठी महाराजांना किल्ला देण्याचे मान्य केले.

महाराज त्यांच्या नवीनतम किल्ल्याची पाहणी करण्यासाठी जिंजीला गेले. त्यांनी येथील जुनी तटबंदी पाडली आणि कायमस्वरूपी संरक्षणासाठी संपूर्ण किल्ला पुन्हा बांधला. त्यांनी किल्ल्याचा सुबेदार म्हणून रायाजी नलगे आणि संपूर्ण प्रदेशाच्या महसूल व्यवहारांची काळजी घेण्यासाठी विठ्ठल पिलदेव अत्रे यांची नियुक्ती केली.

त्यांनी महसूल आणि लेखा प्रणालीची अत्यंत आनुक्रमिक पद्धतदेखील सुरू केली. महाराजांनी जिंजीला त्यांच्या कर्नाटक प्रदेशाचे प्रमुख केंद्र बनवले आणि नागरी आणि लष्करी अधिकाऱ्यांसाठी अधिकृत आणि निवासी इमारती बांधल्या. पूर्व किनारपट्टीच्या प्रदेशावर आदिलशाहीचे नियंत्रण कमकुवत होते आणि विजापुरी सेनापतीने जिंजी किल्ल्याबाबत शरणागती पत्करली हे दुर्लक्षित राहिले नाही.

विजापुरातील पठाण सरदार शेरखान लोधी, जो वलिकंदपुरम येथे राहत होता, त्याने स्वतंत्रपणे राज्य केले आणि प्रदेशावर बराच प्रभाव पाडला. दुसरा बिजापुरी अधिकारी अब्दुल्ला खान, वेल्लोर येथे राहत होता.

जिंजी किल्ला कोसळल्याचे ऐकून शेरखान लोधीने शिवाजी महाराजांना विरोध करण्याचा निर्णय घेतला आणि पॉंडिचेरीच्या फ्रेंचांचा पाठिंबा मिळवला. २३ मे १६७७ रोजी महाराजांनी वेल्लोरला जाऊन या मजबूत अभेद्य किल्ल्याला वेढा घातला.

वेल्लोरच्या वेढ्यावर देखरेख करण्यासाठी महाराजांच्या सैन्याचा एक भाग मागच्या बाजूला ठेवण्यात आला होता. किल्ला चांगला तटबंदीचा होता आणि त्यात एक खंदक होता जो मोठ्या मगरींना पाण्यात मुक्तपणे फिरता येईल इतका रुंद होता. तटबंदी इतकी रुंद होती की त्यांना अशी रचना करण्यात आली होती की गाड्या कोणत्याही अडचणीशिवाय हलू शकतील.

महाराजांनी दोन शेजारील टेकड्या जिंकल्या ज्यावरून त्यांनी मुख्य तटबंदीवर तोफांचा मारा केला. काही काळ तोफांचा मारा चालू राहिला. अखेर एका वर्षानंतर २२ जुलै १६७८ रोजी रघुनाथ पंत आणि हंबीरराव हंसाजी मोहिते यांनी वेल्लोर किल्ला जिंकला.

दरम्यान, महाराज त्रिनोमाली येथे पाच हजारांहून अधिक सैन्य जमवलेल्या शेरखान लोधीशी लढण्यासाठी दक्षिणेकडे निघाले. वारंवार झालेल्या चकमकींनंतर, शेरखानला परत लढणे अशक्य झाले आणि तो संख्येने खूपच कमी आणि सर्व बाजूंनी वेढला गेला.

त्याने शरणागती पत्करली आणि हत्ती, घोडे आणि अमाप संपत्तीचा मोठा महसूल मराठ्यांच्या हाती लागला. ५ जुलै १६७७ रोजी त्याने स्वतः महाराजांचे स्वागत केले आणि त्यांना खर्च म्हणून वीस हजार होन दिले आणि उर्वरित खंडणीसाठी त्याचा मुलगा गहाण ठेवला.

त्याने संपूर्ण प्रदेश महाराजांना दिला. उर्वरित रक्कम फेब्रुवारी १६७८मध्ये देण्यात आली आणि त्याचा मुलगा त्याच्याकडे परत पाठवण्यात आला.

तुंगभद्रा ते कावेरीपर्यंतचा संपूर्ण किनारपट्टीचा भाग महाराजांच्या ताब्यात होता. त्यांनी संरक्षण आणि प्रशासनाची एक व्यवस्था स्थापन केली. महाराष्ट्रातील लोक मोठ्या संख्येने या पट्ट्यात महसूल आणि लष्करी सेवेसाठी नियुक्त केले जात होते. शिवाजी राजांनी दक्षिणेतील मराठा वर्चस्वाची पुढील फळी तयार करण्यासाठी या किल्ल्याच्या नैसर्गिक संरक्षणाचा वापर केला होता.

त्यांच्या दूरदर्शी विचारसरणीसाठी ओळखले जाणारे शिवाजी राजे यांनी येथील जुनी तटबंदी पाडली आणि कायमस्वरूपी संरक्षणासाठी संपूर्ण तटबंदी पुन्हा बांधली. त्यांनी महसूल आणि लेखा प्रणालीची अत्यंत सलग पद्धतदेखील सुरू केली. परिणामी महाराजांनी जिंजीला त्यांच्या कर्नाटक प्रदेशाचे प्रमुख सत्तास्थान बनवले आणि नागरी आणि लष्करी अधिकाऱ्यांसाठी अधिकृत आणि निवासी इमारती बांधल्या.