अ‍ॅड. सूरज मळीक

सावईवेरे हा फोंडा तालुक्यातील मांडवी नदीच्या डाव्या काठावर वसलेला गाव आहे. एका बाजूने मांडवी नदीचे क्षार पाणी तर दुसऱ्या बाजूने वन खात्यांतर्गत असलेल्या जंगल समृद्ध डोंगराच्या कुशीत वसलेला गाव. या गावातील लोकमानसात निसर्गात उपलब्ध होणाऱ्या भाजी, फळे, फुले या खाद्यान्नाचे ज्ञान आहे. येथील गणेशचतुर्थी, दिवाळी, दसरा यांसारख्या सण-उत्सवांनिमित्त घरोघरी येथील सुपीक मातीत पिकवलेल्या फळे भाजी यांचा आस्वाद घेतला जातो.

येथील सात ते आठ दिवस चालणारा श्रीअनंत देवाचा कालोत्सव म्हणजे हिवाळ्यात भक्तगणांमध्ये उल्हास व सकारात्मक ऊर्जा प्रदान करणारा, दरदिवशी निसर्ग आणि पर्यावरणातील घटकांचे दर्शन घडवून आणणारा उत्सव आहे.

या गावात स्थायिक असलेल्या नानाविध जाती-जमातीतील लोकमानस हा उत्सव मोठ्या थाटामाटात सामूहिकरीत्या साजरा करतात. मांडवी नदीपासून काही ४०० मीटरच्या अंतरावर हे श्रीअनंत देवाचे मंदिर स्थित आहे.

बाजूला वाहणाऱ्या नदीचे पाणी क्षार असले तरी हे मंदिर ज्या तळ्याच्या मधोमध स्थित आहे ते पाणी पिण्यायोग्य गोड आहे. देवळाच्या चारही बाजूने बारमाही उपलब्ध असलेले हे पाणी देवळाचे सौंदर्य खुलवते. देवळाच्या एका बाजूने असलेल्या मुख्य तळ्यात प्रतिबिंबित होणारे देवळाचे रूप भाविकांना त्याचे छायाचित्र टिपण्यासाठी प्रेरित करतात.

सात दिवस चालणाऱ्या कालोत्सवासाठी एक आठवडा आधीच तयारी सुरू होते. एकंदर २ - ३ किलोमीटर इतका रस्ता प्रकाशयोजनेबरोबर रंगकाम करून सुशोभित केला जातो. ठिकठिकाणी रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला खांब उभारून सुपारीचे वृक्ष लावून त्यावरून आडवा खांब ठेवून मौसमानुसार उपलब्ध असलेल्या फळांची जणू रस्त्याच्या मधोमध माटोळी बांधली जाते.

त्यामुळे येणाऱ्या जाणाऱ्यांना आठवडाभर ही रंगीबेरंगी फळे दृष्टीस पडतात. एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंत माडी, दुधी, कोहळा, चिबुड, डाळिंब, केळी, नारळ, सुपारी, मका यांसारखी नाना विविध फळे बांधली जातात. यासाठी वापरले जाणारे खांब सुपारीचे असतात. पावसाळ्यानंतर हिवाळ्यात आपल्या शेतात, मळ्यात उत्पन्न झालेली फळे माटोळीला बांधून देवाला अर्पण करणारी ही संस्कृती कृषी संस्कृतीशी नाते सांगणारी आहे.

कालोत्वसवाच्या पहिल्या दिवशी सख्याहरी म्हणजे पांडुरंगाच्या गजरात देवाच्या पालखीच्या मागे नाचत भाविक तल्लीन होतात.

विशेष म्हणजे या मिरवणुकीत सहभागी होण्यासाठी सुपारीचे लहान वृक्ष हातात धरून नाचावे लागते. लहानांपासून वृद्ध आपल्याला उचलता येणार एवढे वृक्ष घेऊन ‘सख्या रे माझ्या पांडुरंगा’ असे म्हणत ढोल आणि शमेळाच्या लयीवर मागे पुढे सरकत नाचू लागतात.

श्रीविष्णूला येथील लोकमानसाने श्रीपांडुरंगाच्या रूपात पाहिले. संध्याकाळी ४च्या सुमारास सुरू झालेल्या या मिरवणुकीत रात्री १०नंतर हळू मोठ्या संख्येने भाविक येथे आल्याने संपूर्ण रस्ता हिरव्यागार रंगाने भरून जातो. कुळागरच जणू देवाच्या भेटीसाठी त्याच्या मागे मागे येत असल्यासारखे वाटते! हा दिवस भक्तांवर असलेल्या श्रीअनंताच्या कृपादृष्टीची महती सांगणारा असतो.

अनंत हे श्रीविष्णूचे रूप आहे. शेषनागावर विश्रांती घेणाऱ्या अनंताचे स्थान चारही बाजूने पाण्याने वेढलेले असावे यासाठी आधुनिक बांधकाम करतानासुद्धा पाण्यावरती आरसा लावलेला आहे. त्यामुळे देवळात प्रवेश करताना आरशाखाली असलेले पाणी मानला प्रसन्न करते.

त्याचा मूर्तीवर शेषनागाच्या खाली मासा व कासव दाखविण्यात आलेला आहे. कालोत्सवाच्या दुसऱ्या दिवशी या तळ्यात नौका विहार साजरा केला जातो.

आयाताकार असलेल्या नौकेच्या चारही टोकाच्या बाजूने केळीचे वृक्ष उभे करून त्याला झेंडू व मोगऱ्याच्या सुगंधित फुलांनी सजवल्याने त्याच्या केशरी, पांढऱ्या व हिरव्या रंगामुळे त्याचे रूप डोळ्यात भरणारे असते. पाण्यात तरंगताना देवळाबरोबर नौकेचे प्रतिबिंबसुद्धा रात्रीच्या अंधारात पाण्यात अगदी मनमोहक दिसते.

पूर्वापार चालत आलेल्या आगळ्यावेगळ्या परंपरा येथे पाहायला मिळतात. देवाला पालखीत बसवून जेव्हा मिरवणूक काढली जाते तेव्हा मंत्रमुग्ध करणारे वादन ऐकायला मिळते. इतरत्र असणाऱ्या मिरवणुकीतही वाजवले जावे, असे वादन येथे ऐकायला मिळते.

गोव्यात अनेक ठिकाणी साजऱ्या होणाऱ्या कालोत्सवात जी संवादिनी पाहायला मिळते त्याच्यापेक्षा ही संवादिनी वेगळी आहे. तिला बोटाने वाजवण्यासारखे काळे व पांढरे स्वर नसतात तर फक्त काही छिद्र असतात जी उघडी ठेवून भात्याच्या साहाय्याने हवा आत घेतल्यावर निरंतर एकसारखा ऐकू येणारा स्वर उत्पन्न करतात.

ज्याप्रमाणे शास्त्रीय संगीतात तानपुरा ऐकायला येतो त्याच प्रमाणे ही स्वरपेटी या लोक वादनाची रंजकता वाढवते. शिवाय, शहनाईवर गाणे वाजवले जाते. त्यासोबतच एका हातापेक्षा लांब आणि पुढून वाकलेली तुतारी, कासाळे, ढोलकीतून विशिष्ट बोल वाजवले जातात.

तिसऱ्या दिवसापासून सुरू होणारा व पुढे ५ दिवस साजरा केला जाणारा रथोत्सव उल्लेखनीय तसाच प्रेक्षणीय असतो. अनेक देवळांत मिरवणुकीसाठी असणाऱ्या रथासमोर घोडे दर्शविले जातात. परंतु येथे सुरुवातीला गरुड म्हणजे गरुडासन किंवा लालकी,

दुसऱ्या दिवशी घोडे म्हणजे विजयरथ, तिसऱ्या दिवशी सिंह म्हणजे सिंहरथ, चौथ्या दिवशी हत्ती म्हणजे हत्ती अंबारी व पाचव्या दिवशी शेषनाग ही श्रीअनंताची जणू वाहने रथासमोर असतात. रथाला सजविण्यासाठी विशेषत: मोगऱ्यांच्या फुलांबरोबर तुळशीच्या माळांचा उपयोग केला जातो. रथाच्या दोन्ही बाजूंनी मेणबत्त्या लावल्या जातात. प्रत्येक दिवशी रथाचे स्वरूप वेगळेच असते.