सर्वेश बोरकर

भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील कोकण हा भारतीय संस्कृतीचा फार पूर्वीपासूनचा बालेकिल्ला. पश्चिम घाटाच्या संरक्षणात्मक प्रभावामुळे बाह्य आक्रमणांना कोकणाने व कोकणी माणसांनी तोंड दिले. कोकण प्रदेशावर इस्लामिक हल्ल्यांची पहिली मोठी लाट अल्लाउद्दीन खिल्जीने सुरू केली.

जेव्हा त्याने आपला प्रमुख मलिक काफ्फर याला कोकणातील प्रमुख शासक असलेल्या कदंबांच्या प्राचीन वंशावर ‘जिहाद’ करण्यासाठी पाठवले होते. १३१०-१३१२ मध्ये, इस्लामच्या सैन्याने मोठ्या घोडदळासह कोकणात प्रवेश केला आणि कदंबांची गोव्यातील राजधानी गोपकपट्टणाचा नाश केला.

पराभूत झालेल्या गोव्याच्या कदंबांनी त्यांच्या उर्वरित सैन्यासह एक प्राचीन शहर चंद्रपूर येथे पळ काढला आणि या मजबूत किल्ल्यातून खिल्जी हल्ल्यापासून भूमीचे रक्षण केले.

१३२८मध्ये आक्रमणादरम्यान, दिल्ली शासक मोहम्मदइब्न तुघलकने कोंडाणा किल्ल्यावर व पुण्यावर केलेल्या हल्ल्यानंतर, कोकणात पण गोव्यात असलेल्या पार्श्‍वभूमीवर आक्रमणवर जोर दिला. घोडेस्वारांसह त्याने चंद्रपुरावर आक्रमण केले, कदंब संरक्षणाचा पराभव केला आणि शहराचा नाश केला.

तथापि, तुघलक इतर लढायांमध्ये गुंतला असता आणि तिबेटमार्गे मंगोल साम्राज्यावर त्याच्या विनाशकारी आक्रमणाची तयारी करू लागल्याने, कदंब प्रमुखने तुघलक सैन्याबरोबर अनेक चकमकींनंतर त्यांचा संपूर्ण नाश करून कोकणचा बराचसा प्रदेश मुक्त केला.

लवकरच दक्षिण भारतात हरिहर आणि बुक्कअंतर्गत मोठ्या प्रमाणात विजयनगर साम्राज्याचे पुनरुज्जीवन सुरू झाले आणि १३४७मध्ये कोकण प्रांतातील उर्वरित प्रदेश हरिहरच्या हल्ल्याने मुक्त झाला. तथापि, पुढे अल्लाउद्दीन बहमनीने गुलबर्ग्यात स्वत:ला सुलतान घोषित केले आणि त्याचा मित्र मलिक सैफउददीन घोरी याच्या हाताखाली कोकणावर आक्रमण सुरू केले.

त्याने हिंदूंचे जबरदस्तीने इस्लामीकरण करण्यास आणि देवस्थानांचा नाश करण्यास सुरुवात केली. १३६५मध्ये, अल्लाउद्दीन बहमनीचा उत्तराधिकारी मुहम्मद बहमनी याने विजयनगर आणि विजयनगर सरदारांपासून पूर्णपणे हिसकावून घेण्यासाठी कोकणावर मोठ्या प्रमाणावर आक्रमण केले.

या हल्ल्यात कदंब पूर्णपणे मोडून पडले आणि त्यांना त्यांची सप्तकोटेश्वराची कौटुंबिक मूर्ती मुस्लिमांकडून नष्ट होऊ नये म्हणून गाडून टाकावी लागली; या सुलतान आणि त्याचा उत्तराधिकारी सुलतान मुजाहिद्दीन फतहखान यांच्या नेतृत्वाखाली तुर्की सैन्याने हिंदूंचा क्रूरपणे छळ केला.

मदतीसाठी हाक मारल्याने, विजयनगरच्या बुक्करायाने १३७०मध्ये गोव्यात आक्रमण सुरू केले परंतु ते यशस्वीरीत्या पूर्ण होण्यापूर्वी लवकरच त्यांचा मृत्यू झाला. १३७८मध्ये मुजाहिद्दीन बहमनीचा मृत्यू झाला आणि बुक्कचा मुलगा वीर हरिहर राय (द्वितीय) याने आपला महान सेनापती माधव मंत्री याला कोकण मुक्त करण्यासाठी पाठवले.

दोन वर्षांच्या प्रखर लढ्यानंतर त्यांनी गोव्यातून बहमनींना चौकीबाहेर हाकलून लावले आणि सप्तकोटेश्वराची मूर्ती पुन्हा स्थापित केली. नंतर तो उत्तरेकडे सरकला आणि चंद्रपूर जिंकून घेतले आणि कोकणचा बराचसा भाग विजयनगरच्या नियंत्रणाखाली आणला.

कोकणातील माधव मंत्र्याच्या राजवटीने भूमीत शांतता आणि समृद्धी आली. विजयनगराने केलेल्या सागरी व्यापारामुळे कोकणची भरभराट झाली. साम्राज्याच्या स्थापनेनंतर अवघ्या काही दशकांत जवळजवळ संपूर्ण दक्षिण भारत या विजयनगर साम्राज्याने जिंकला होता.

गोव्यात १३८० ते १४७० अशी अनेक दशके विजयनगर साम्राज्यांतर्गत गोव्याची भरभराट झाली. एवढ्या विशाल साम्राज्याचा महान प्रतापी राजा हरिहर (द्वितीय) याने १३४४ ते १४०४ या त्याच्या कार्यकाळात विजयनगर साम्राज्य अनेक प्रांतांमध्ये किंवा राज्यांमध्ये विभागले.

तथापि, जसजसा काळ बदलत गेला, विजयनगर (आज जे हंपी म्हणून ओळखले जाते) या त्यांच्या भव्य राजधानीच्या शहरातून बाहेर पडून, त्यांच्या प्रजेवर नियंत्रण मजबूत करण्यासाठी केंद्रीकरण केले गेले.

विजयनगरातील वडेयार आणि नायक यांच्या मालिकेने माधव मंत्री नंतर विजयनगर राजवट मजबूत केली. १३९५मध्ये रंगिणीच्या किल्ल्यात अडकलेल्या घोरीडांनी इस्लामिक राज्य आणण्याचा शेवटचा प्रयत्न केला. परंतु विजयनगर सेनापती बायचन्ना वडेयारने त्यांच्यावर कूच केले, किल्ल्याला वेढा घातला आणि विजापूर ते रंगिणीच्या किल्ल्यात चौकीकडे जाणारे पुरवठा मार्ग बंद केले.

घोरिडांनी टेकडीच्या खाली उतरण्यासाठी प्रयत्न केला परंतु त्यांच्या मार्गाच्या जंगलाच्या बाजूला थांबलेल्या विजयनगर धनुर्धारींनी त्यांना खाली पाडले. त्यामुळे भारतातील घोरिड तुर्कांची सत्ता कायमची संपुष्टात आली.

त्यानंतर, हा प्रदेश अनेक विजयनगर सरदारांमध्ये विभागला गेला. हयात असलेल्या कल्याणी चालुक्यांची नियुक्ती समगमेश्वरमध्ये तसेच उत्तर कोकणावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी करण्यात आली होती, तर मराठा विशाळगडाच्या आसपास आणि दक्षिणेकडील बंकापूरच्या आतील भागात तैनात होते.

विजापूरच्या अरब आणि तुर्किक जगाकडून सागरी मार्गाने रसद मिळू नये म्हणून कोकणावर नियंत्रण ठेवणे महत्त्वाचे आहे हे विजयनगर सरदारांच्या लक्षात आले. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, दुर्मीळ असलेले चांगले युद्ध घोडे, ज्यांनी विजयनगराशी झालेल्या संघर्षात महत्त्वाची भूमिका बजावली होती, ते पर्यायाने सागरी मार्गाने मिळू शकत होते.

संगमेश्वर आणि विशाळगडच्या सरदारांनी ही सीमा विजयनगरसाठी ठेवली होती. त्यांनी तुर्कस्तानच्या ताफ्यांवर स्वतःच्या ताफ्यांसह हल्ला केला आणि त्यांचे घोडे पकडून त्यांना भारतीय किनाऱ्यावरून पळवून लावले. पूर्वेकडून जमिनीच्या मार्गाने त्यांच्यावर दबाव आणणाऱ्या बहमनी विरुद्धच्या त्यांच्या कारवायांसाठी त्यांनी विशाळगडाचा मजबूत तटबंदी म्हणून उपयोग केला.

बंकापूर शहराने विजयनगरच्या मध्यवर्ती प्रदेशाशी एक मुख्य केंद्रबिंदू म्हणून काम केले. कोकणावरील बहमनीचे जमिनीवरून होणारे हल्ले आणि समुद्रावरून तुर्किकांचे हल्ले रोखण्यासाठी, संगमेश्वर आणि विशाळगडच्या सरदारांनी हजला जाणाऱ्यांना पकडून आणले आणि त्यांना खंडणी म्हणून रोखून धरले.

१४५५मध्ये बहमनी सैन्याने कोकणावर हल्ला केला. परंतु वोडेयार, चालुक्य आणि मराठा सरदारांनी केलेल्या एकत्रित प्रतिहल्ल्यामुळे, विजयनगरच्या सहाय्यकांनी बळकट केले आणि वाई येथे बहमनीच्या सैन्याचा दारुण पराभव झाला आणि त्यांनी या प्रदेशातून निराशाजनक माघार घेतली.