Portuguese And Goa: फ्रान्सचा सम्राट नेपोलियन बोनापार्टच्या (१७६९-१८२१) नेतृत्वाखालील झालेली युद्धे (१८०३-१८१५) ही ऐतिहासिक ठरली. फ्रान्स आणि त्याच्या सहयोगींना युरोपियन शक्तींच्या विविध युतींमध्ये तयार केलेल्या चढ-उतारांच्या विरोधात उभे करण्‍यात आले होते. ब्रिटनच्या नेतृत्वाखाली पोर्तुगाल या युतीचा फ्रान्सच्या विरोधात एक भाग होता.

ब्रिटनला ब्राझीलमधील पोर्तुगालच्या वसाहतीबरोबर व्यापाराच्या नवीन संधी मिळाल्याने फ्रान्सचा नेपोलियन बोनापार्ट चिडला होता आणि रॉयल नेव्हीने अनेकदा फ्रान्सविरुद्धच्या कारवायांमध्ये पोर्तुगालच्या लिस्बन बंदराचा वापर केला होता आणि नेपोलियनला पोर्तुगालचा समुद्री ताफा ताब्यात घेण्याची इच्छा होती. शिवाय, पोर्तुगालच्या ब्रागांझा घराण्याचा प्रिन्स जॉन (जोआओ सहावा) व त्याची आई राणी मारिया पहिली हे कॉन्टिनेंटल सिस्टमचे पालन करण्यात अयशस्वी ठरले होते, जो ब्रिटिश व्यापाराविरूद्ध प्रतिबंधित होता. याव्यतिरिक्त, पोर्तुगालचा कब्जा नेपोलियनच्या स्पेनविरुद्धच्या भविष्यातील रचनांमध्ये व्यवस्थित बसत होता.

सन १८०७ मध्ये पोर्तुगालवरील आक्रमण हा पोर्तुगीज इतिहासातील एक काळा अध्याय आहे. पोर्तुगीज राजेशाहीने अखेरीस नेपोलियनच्या बहुतेक अपमानास्पद मागण्या मान्य केल्या असूनही, फ्रान्सच्या जीन-अँडोचे जुनोट आणि स्पॅनिश लष्करी तुकड्यांनी पोर्तुगालच्या राज्यावर आक्रमण केले. परिणामी पोर्तुगाल कुटुंबाचा जवळजवळ रक्तपात झाला आणि अग्रगण्य खानदानी पोर्तुगीज हे शाही ताफ्यासकट (ब्रिटिश रॉयल नेव्हीच्या ‘समर्थनाने’) ब्राझीलमध्ये पळून गेले. तत्‍पूर्वी पोर्तुगाल आणि ब्रिटन यांच्यात लंडनमध्ये पोर्तुगीज राजेशाहीची जागा ब्राझीलला हस्तांतरित करण्याबाबत आणि ब्रिटिश सैन्याने मडेरा बेटावर तात्पुरता ताबा देण्याबाबत एक ‘गुप्त करार’ झालेला होता.

पोर्तुगालमधील लोकप्रिय उठाव, नेपोलियनच्या स्वतःच्या (डॉस डी मेयो) उठावात स्पॅनिश पाठिंबा गमावल्यामुळे आणि ऑगस्टच्या सुरुवातीला ब्रिटिशांच्या हस्तक्षेपामुळे पोर्तुगालवरील फ्रेंच कब्जा संपुष्टात आला जेव्हा जनरल सर आर्थर वेलस्ली आणि ९,००० सैनिक मोंडेगो खाडीत उतरले. दरम्यान, गोव्याच्या किनाऱ्यावर एकमेव चांगले बंदर असल्याचे मान्य करून फ्रेंचने ते मिळविण्‍याची आकांक्षा बाळगली होती.

नेपोलियनने भारतावर समुद्रमार्गे हल्ला करण्याची योजना आखली होती, हे उघड गुपित होते. अनेक रणनीतींचा विचार करण्यात आला. या सर्वांनी गोवा ताब्यात घेणे हे एक आवश्यक पाऊल म्हणून पाहिले. ब्रिटिशांनाही गोव्याचे सामरिक महत्त्व कळले आणि लॉर्ड रिचर्ड वेलस्ली (१७६०-१८४२) यांनी सन १७९८ मध्ये ब्रिटिश गव्हर्नर म्हणून भारतात आल्यावर ताबडतोब अनेक विनंत्या केल्या की, ‘ईस्ट इंडिया’ कंपनीच्या संचालकांनी लिस्बनशी वाटाघाटी करून एस्टाडो गोवा ब्रिटिशांच्या हाती सोपवावा. त्यावर्षी सन १७९८ मध्ये ‘सफोक’ आणि ‘अॅरॉगंट’ या दोन ब्रिटिश युद्धनौका गोव्याच्या समुद्रात दिसल्या आणि कालांतराने ब्रिटिश सैन्याने काबो आणि आग्‍वाद किल्ला ताब्यात घेतला.

लंडनच्या मंजुरीची वाट न पाहता आणि पोर्तुगीज गव्हर्नर फ्रान्सिस्को अँटोनियो दा वेगा कॅब्राल यांना लंडन आणि लिस्बन या दोन्ही देशांची परवानगी असल्याचे खोटे सांगून लॉर्ड रिचर्ड वेलेस्ली याने सप्टेंबरमध्ये गोवा, दमण आणि दीव येथे १२,००० सैन्य पाठवले. जेव्हा १७९९ मध्ये ही बातमी लिस्बनला पोहोचली. संतप्त रीजेंट डोम जोआओने गोवा प्रदेश रिकामा करण्याची मागणी केली. लॉर्ड रिचर्ड वेलस्लीने एप्रिल १८०२ मध्ये अनिच्छेने त्याचे पालन केले. काही महिन्यांतच फ्रान्सबरोबर पुन्हा युद्धाचा धोका निर्माण झाल्याने इंग्रज परत आले.

ऑक्टोबर १८०२ मध्ये त्यांनी मित्रपक्षांप्रमाणे नव्हे तर खऱ्या अर्थाने कब्जा करणाऱ्या सैन्याप्रमाणे वागले. तत्‍कालीन गोवा न्यायालयाचे अध्यक्ष डिओगो व्हिएरा तोवर डी अल्बुकर्क यांनी ही गोष्ट सारांशित केलेली आहे : ‘पोडेमोस डिझर क्यू सोमोस मॅस प्रेसिडियाडोस डो क्यू डिफेन्डिडोस पेलोस इंग्लेसेस’. (‘आम्ही म्हणू शकतो की इंग्लिशद्वारे संरक्षित होण्याऐवजी आम्ही कैदेत अधिक सुरक्षित आहोत).

मुंबईच्या शिपयार्डना पुरवण्यासाठी दमणची वनसंपदा नाकारण्यात आली आणि जवळपास सर्व जंगलतोड नगर-हवेली येथे करण्यात आली. अर्नेस्टिना कॅरेरा तिच्या ‘ग्लोबलायझिंग गोवा १६६० ते १८२०’ या प्रकाशित पुस्तकात साम्राज्याच्या पूर्वीच्या राजधानीत बदल आणि देवाणघेवाण असा अंदाज लावतात की, गोव्याचा इंग्रजी व्यवसाय त्यांच्यासाठी पोर्तुगालच्या अधिक मौल्यवान अवलंबित्वात प्रवेश मिळवण्याचे एक साधन होते.

मकाऊ चीन हा भारतातील ब्रिटिशांच्या अफू व्यापाराचा आधारस्तंभ बनला होता; परंतु ईस्ट इंडिया कंपनीला अजूनही तेथे बंदराची सवलत नव्हती. म्हणूनच लॉर्ड रिचर्ड वेलस्लीचा उत्तराधिकारी लॉर्ड मिंटो याने १८०७ मध्ये मकाऊचे संरक्षण करण्याचा प्रयत्न केला. १८१३ आणि १८१४ मध्ये अनुक्रमे गोवा आणि मडेरा पोर्तुगीज सार्वभौमत्वाकडे परत आले. तरीसुद्धा १८३९ मध्ये ब्रिटन पुन्हा लिस्बनमधून गोवा, दमण आणि दीव ‘खरेदी’ करण्याची ऑफर देत होते.