Journalist: पत्रकारिता निरपेक्ष, पुरोगामी राष्‍ट्रवादाची देदीप्‍यमान परंपरा!

Goa Journalist: ब्रिटनचे पोलिस गृहसचिवांपुढे झुकले नाहीत. त्यांच्या सर्वोच्च न्यायालयाने ‘रवांडा’ धोरण बाजूला ठेवले, जे ‘यूके’मध्ये बरेच लोकप्रिय होते. ब्रिटनमध्ये मुक्त आणि जिज्ञासू पत्रकारितेची दीर्घ परंपरा आहे. ‘बीबीसी’ त्यांच्या पंतप्रधानांना प्रश्न विचारते तेव्हा ते चौकशीसाठी ते बांधील असतात. लोकशाही तेव्हाच बळकट होते जेव्हा तिला पूरक संस्था कार्यक्षम असतात.

16 नोव्हेंबर हा दिवस आपल्या देशात ‘राष्ट्रीय पत्रकार दिन’ म्हणून साजरा केला जातो. या दिवसाची आठवण म्हणून भारतीय प्रेस कौन्‍सिलची स्थापना करण्यात आली. त्‍यानिमित्त होणारा कार्यक्रम हा देशातील प्रत्येक राज्यात माहिती आणि प्रसार विभागाद्वारे आयोजित केलेला एक सरकारी सोहळा असतो. ज्याच्‍या अध्यक्षस्थानी अनेकदा राज्याचे मुख्यमंत्री असतात. गोव्यात सर्व मुख्यमंत्र्यांनी एकतर निकोप परंपरा किंवा तुष्टीकरण म्हणून या कार्यक्रमाला उपस्थित राहण्यासाठी नेहमीच वेळ दिला आहे. भारत आणि गोव्याच्‍या समाजकारणात वर्तमानपत्रांनी नेहमीच महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे.

1674 ते 1753 या काळात ‘ईस्ट इंडिया’ कंपनीने आणलेल्या छापखान्याकडे दुर्लक्ष झाले. मुघल दरबारात नियुक्त केलेल्या कॅलिग्राफिस्टमध्ये निहित स्वार्थ हा मुद्रणाच्या विकासात अडथळा होता, असे काही तज्‍ज्ञांचे म्हणणे आहे. देशातील विस्कळीत परिस्थितीमुळे मुद्रणासारख्या शांततापूर्ण व्यवसायाची वाढ रोखली गेली असण्याची शक्यता आहे. लोकशाही, राजकारणात जनमत तयार करण्यात, आकार देण्यात आणि प्रतिबिंबित करण्यात पत्रकार नेहमीच महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

जीवनाच्या जवळजवळ प्रत्येक पैलूवर प्रभाव टाकणे आणि मूलभूत जबाबदाऱ्या पार पाडणे, उदा. माहिती प्रदान करणे, बातम्यांचे मार्गदर्शन किंवा अर्थ सांगणे, मनोरंजन करणे आणि जनतेची सेवा करणे यासाठी पत्रकारितेचे वर्णन चौथा स्तंभ म्हणून केले जाते ते योग्यच आहे. जनसंवादाचे माध्यम म्हणून वृत्तपत्रांनी प्रमुख स्थान व्यापलेले आहे. डिजिटल वृत्तपत्र वाहिन्या या जीवनवाहिन्या बनल्या आहेत.

स्वातंत्र्य लढा, गोव्याचा स्वातंत्र्यलढ्यात, ब्रिटिश राजवटीत देशाच्या विविध भागांत काय घडत आहे, याची बातमी पोहोचवण्याची ती सर्वांत स्वस्त आणि जलद पद्धत होती. पत्रकारांसाठी तो एक व्यवसाय नव्हता तर ध्येयवादी काम होते. त्‍या काळातील एक प्रमुख व ‘अमृत बाजार’ पत्रिकाचे संपादक पत्रकार शिशिर कुमार घोष यांनी म्‍हटले होते की, ‘लोकांना जागृत करणे आणि त्यांच्यामध्ये देशभक्तीची उदात्त भावना निर्माण करणे’ हे त्यांच्या पत्राचे प्राथमिक उद्दिष्ट आहे.

लोकमान्य टिळकांचे ‘केसरी’ आणि ‘मराठा’ या वृत्तपत्रांनी याच विचारांनी वाटचाल कायम ठेवली, त्यामुळे त्यांना देशद्रोहाच्या आरोपाखाली तुरुंगवास भोगावा लागला. जवाहरलाल नेहरू यांनी ९ सप्टेंबर १९३८ मध्‍ये लखनौ येथे ‘नॅशनल हेराल्ड’ची स्थापना केली. सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी, राष्ट्रीय चळवळीच्या संस्थापकांपैकी एक व १८८३ मध्ये पत्रकार म्हणून कर्तव्य बजावताना तुरुंगात गेलेले पहिले भारतीय होय. गांधीजींनी त्यांच्या हयातीत ‘इंडियन ओपिनियन’, ‘यंग इंडिया’, ‘हरिजन’ आणि चार प्रकाशने चालवली.

नवजीवन, लाला लजपत राय यांनी ‘वंदे मातरम्’ नावाचे उर्दू दैनिक आणि ‘पीपल’ नावाचे इंग्रजी दैनिक प्रकाशित केले. गोव्याच्या सुदैवाने आणि जेसुइट्सच्या उत्साही धर्मप्रचारामुळे या छोट्या वसाहतीला १५५६ मध्ये भारतातील पहिले मुद्रणालय मिळाले. इथे तत्कालीन सरकारला पूरक, धार्मिक आणि धर्मनिरपेक्ष अशा दोन्ही प्रकारचे साहित्य छापण्याचा उद्देश होता. परंतु हे पोर्तुगीज सरकार, पत्रकांचे मालक, गुंतवणुकदार मात्र त्याचा गोवा आणि गोव्यावर होणारा पुरोगामी प्रभाव रोखू शकले नाहीत.

या प्रिंटिंग प्रेसमुळे ओ व्हिजिलंट (द व्हिजिलंट, १५६५), ए व्होझ डी पोवोस दा इंडिया (भारतातील लोकांचा आवाज, १८४५/६) ओ डिफेन्सर दा ओर्डेम ई दा वर्दाडे (द व्हॉईस ऑफ द व्हॉईस ऑफ इंडिया) सारखी अनेक वर्तमानपत्रे प्रकाशित झाली. डिफेंडर ऑफ ऑर्डर अँड ऑफ ट्रुथ, १८५२/३), ज्याने गोव्यातील राजकीय चेतना वाढविण्यात मदत केली. ही शीर्षके त्यांची प्रस्थापित विरोधी भूमिका दर्शवतात. ओ अल्ट्रामारने १८५९ मध्ये प्रेस बंद केली आणि ती १९०५ पर्यंत बंदच राहिली. सर्वसाधारणपणे ते सरकार समर्थक परंतु उदारमतवादी होते.

१८९५च्या राणे बंडाच्या वेळी संबंधित संपादकाला दीव येथे हद्दपार करण्यात आले आणि त्याच्या प्रकाशनावर दोन वर्षांसाठी बंदी घालण्यात आली. यानंतर १८६१मध्ये ‘ए इंडिया पोर्तुगेसा’ हे प्रस्थापित विरोधी वृत्तपत्र मानले गेले. हे लोकप्रिय पक्ष पार्टिदो इंडियनो (इंडियन पार्टी)चे एक महत्त्वाचे अंग होते आणि शतकाहून अधिक काळ वेगवेगळ्या संचालकांच्या अधीन राहिले. १८६५ मध्ये ते आर्ले येथे हस्तांतरित करण्यात आले आणि त्याचे प्रकाशन डॉ. जोस इनासिओ डी लोयोला यांनी केले. ते एक कुशाग्र पत्रकार आणि सक्रिय राजकारणी. हे ख्रिश्चन जनतेचे नियतकालिक होते. दोन्ही वृत्तपत्रे खाजगी मालकीची होती आणि त्यांनी गोव्याच्या आशा आणि आकांक्षांबद्दल लिहिले.

ब्रॅडो इंडियानो, पणजी (१८९४-९५) यांनी १८९५ च्या राणेंच्या उठावादरम्यान लोकांच्या भावना जागृत केल्या. त्याचे संपादक फा. ए. एफ. एक्स अल्वारीस जे हाडाचे राष्ट्रवादी होते. त्‍यांच्यावर खटला भरण्यात आला आणि सरकारने त्यांचे साप्ताहिक बंद केले. त्यात ख्रिश्चनांनी राष्ट्रवादी होण्यासाठी आणि कोणत्याही पोर्तुगीज वस्तू आणि जीवनशैलीपासून दूर राहावे, यासाठी आवाहन केले जायचे. त्यात पोर्ट, मडेरा किंवा शॅम्पेनऐवजी डान्स हॉलमध्ये फेणी आणि नारळाच्या तेलाचे दिवे वापरण्याची सूचना केली जायची. अ व्होज दा इंडिया (मडगाव), १९४६ या वृत्तपत्राने पोर्तुगीज सरकारला नाराज केले. त्याचे मुख्य संपादक गजानन परब देसाई आणि उपसंपादक पुरुषोत्तम गावकर यांना अटक टाळण्यासाठी मुंबईला पळून जावे लागले.

राष्‍ट्रवाद जपण्‍याच्‍या परंपरेत ओ हेराल्डो, ओ नॅशिओनालिस्टा, ओ कमर्सिओ, ओ डिबेट, प्रकाश आणि प्रदीप यांसारखे लुईस डी मिनेझीस ब्रागांझा यांनी योगदान दिलेली वृत्तपत्रे जोडली जाऊ शकतात. ‘प्रकाश’चा छापखाना उद्ध्वस्त झाल्यावर ‘प्रदीप’चा उदय झाला. त्या काळातील अनेक पत्रकार हे पैसे किंवा मानधनाअभावी थांबले नाहीत किंबहुना मिनेझिस ब्रागांझा यांच्‍या.प्रमाणेच अनेकांनी त्यांच्या वृत्तपत्रांना वित्तपुरवठा करण्यासाठी कौटुंबिक संसाधनांचा वापर केला. इतकेच नव्हे तर त्यांच्या कुटुंबियांना गोवा सोडून बंगळुरू, मुंबई इत्यादी ठिकाणी आश्रय घ्यावा लागला.

ज्युलियाओ मिनेझिस यांचे गोमंतक हे गोमंतक प्रजा मंडळ आणि गोवन ट्रिब्यूनचे मुखपत्र होते, ज्याचे शेवटचे संपादक लॅम्बर्ट मॅस्कारेन्हास हे या संघर्षाचे बुलंद आवाज होते. मुंबई आणि पुणे येथील अनेक प्रकाशनांनी स्वातंत्र्य लढा जिवंत ठेवला. त्यापैकी ‘ज्वाला’, ‘आमचे गोंय’, ‘प्रोजेचो आवाज’, ‘रिसर्ज गोवा’, ‘आझाद गोवा’, ‘फ्री गोवा’ आणि ‘दीपगृह’ यांचा समावेश होता. सेन्सॉरशिप आणि अनेक वृत्तपत्रांवर लादण्यात आलेल्या बंदीमुळे सालाझारच्या काळात वृत्तपत्र स्वातंत्र्यावर सातत्याने आघात करण्यात आले. गोव्यातील मुक्तीनंतरच्या काळात ‘ओ हेराल्डो’ वगळता अनेक पोर्तुगीज वर्तमानपत्रांचा अंत झाला.