तेनसिंग रोद्रीगीश
देवता आणि मंदिरे आणि त्यांना व्यापणाऱ्या परंपरा, त्यांच्याशी संबंधित लोकांबद्दल माहितीचा एक समृद्ध स्रोत आहेत. सोन्थेमर आणि शुलमन यांच्या अभ्यासानंतर, अनेक इतिहासकार आता त्या दृष्टिकोनातून इतिहासाकडे पाहू लागले आहेत. (संदर्भ : सोन्थेमर, १९८९: पेस्टोरल डेअटीज इन वेस्टर्न इंडिया; शुलमन, १९८०: तमिळ टेम्पल मिथ्स).
दख्खनमधील क्षत्रिय कोण होते, या प्रश्नाचे उत्तर शोधताना हा दृष्टिकोन आपल्यासाठी किती उपयुक्त ठरला आहे हे आपण आधीच पाहिले आहे. यामुळे आपल्याला सारस्वतांनी स्थलांतर करण्यापूर्वी काठियावाड ते कोकण आणि दख्खन येथे क्षत्रियांचे झालेले स्थलांतरदेखील आढळले आहे. अनेक मार्गांनी केलेल्या आमच्या पाठपुराव्यामुळे आम्हांला क्षत्रिय आणि किरात आणि नंतर वडुकर आणि किरात-क्षत्रिय यांच्यातील ऐतिहासिक संघर्षाचेही जवळून दर्शन घडले.
या टप्प्यावर, उपखंडातील वांशिक-धार्मिक संबंधांच्या आकलनाबद्दल कोसंबींचे मत विचारात घेणे खूप महत्त्वाचे आहे. मी त्यांच्या मिथक आणि वास्तवाच्या प्रस्तावनेतील काही भाग उद्धृत करतो. ‘अंधश्रद्धेच्या दलदलीवर लक्ष केंद्रित करत भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या सुंदर कमळांकडे दुर्लक्ष का करावे? हाच मुद्दा आहे.
सौंदर्याचा अर्थ असलेला कोणीही कमळाच्या सौंदर्याचा आनंद घेऊ शकतो; चिखल आणि घाणीतून कमळ कसे वर येते याची प्रक्रिया शोधण्यासाठी बराच वैज्ञानिक प्रयत्न करावा लागतो. ... विकासाची ही प्रक्रिया केवळ भारतात पूर्वीच्या तात्त्विक प्रणालींचा अभ्यास करून समजू शकत नाही.
आद्यशंकराचार्य, त्यांच्या आधीचे बौद्ध आणि त्यानंतरचे वैष्णव; श्रद्धेच्या उच्च पातळीपासून खालच्या पातळीपर्यंत वेगळे करण्यात यशस्वी झाले. उच्च पातळी पूर्णपणे आदर्श आणि धार्मिक होती, ती जागा जिथे माणूस परिपूर्णतेच्या अवर्णनीय उंचीवर जाऊ शकतो. सामान्य लोक त्यांच्या दैनंदिन धार्मिक कर्मकांडांमध्ये गुरफटून बुडू शकतात..
भारतातील विविध मानवी गटांचे धार्मिक पालन, विशेषतः जे सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिकदृष्ट्या सर्वांत खालच्या स्तरावर आहेत, ते विशिष्ट गटांना एका मोठ्या, उत्पादक समाजात कोणत्या क्रमाने समाविष्ट केले गेले हे याची सर्वसाधारण कल्पना देतात’. (संदर्भ : कोसंबी, १९६२: मिथ अँड रिएलिटी -स्टडीज इन द फॉर्मेशन ऑफ इंडियन कल्चर). आपण त्यांच्या मार्क्सवादी इतिहासलेखनाचे अनुयायी असलो किंवा नसलो तरी, लोकांना स्वतःला समजून घेण्यासाठी लोकांच्या ‘दैनंदिन धार्मिक पद्धतींचा’ अभ्यास करण्याची उपयुक्तता आपण नाकारू शकत नाही.
गोव्यात गावानुसार मंदिरे आणि देवतांच्या सुमारे २५४ अतिशय मनोरंजक नोंदी झाल्या आहेत. (संदर्भ : गोम्स परेरा, १९७८: हिंदू टेम्पल्स अँड डेअटीज). या अभ्यासातील चार मुख्य घटक म्हणजे ग्रामदेवता, त्यांची पूजा करणारा समुदाय आणि अशा उपासनेसाठी संस्थात्मक चौकट असलेल्या दोन संस्था - ‘महाजन’ आणि ‘गावकरी’; या चार घटकांच्या संयुक्त अभ्यासातून आपल्याला समाजरचनेची माहिती मिळते.
‘महाजन’ किंवा ‘माझानिया’ (पोर्तुगिजांनी मंदिरांचे व्यवस्थापन संहिताबद्ध करताना वापरलेला शब्द) म्हणजे मंदिरांचे मूळ संस्थापक आणि त्यांचे वंशज. दुसरीकडे, गांवकारी किंवा कोमुनिदाद म्हणजे अशा संघटना ज्या गावातील शेती मालमत्तेची मालकी आणि व्यवस्थापन करतात. या गावाच्या संस्थापकांच्या एकत्रित मालकीच्या असतात. आदर्शपणे हे दोन्ही कमी-अधिक प्रमाणात एकमेकांवर अवलंबून असायला हवेत; मुळात ते असलेच पाहिजेत.
परंतु कालांतराने झालेल्या अनेक बदलांमुळे ते वेगळे झाले आहेत. उदाहरणार्थ, एका समुदायातून गावकरी बनू शकतात, तर गावातील मंदिरातील महाजन दुसऱ्या समुदायातून असू शकतात. हे वेगळेपण म्हणजे गावाचा वांशिक इतिहास जतन करणारे दस्तऐवज आहेत. देवता, त्यांचे मूळ विरुद्ध सध्याचे स्वरूप, हेदेखील असेच दस्तऐवज आहेत. मंदिराचे व्यवस्थापन करणारी महाजन व्यवस्था (गांवकारीशी संबंधित) आणि एक वैयक्तिक महाजन(गांवकाराशी संबंधित) यातील फरक ओळखण्यासाठी, आपण व्यवस्थेसाठी ‘माझनिया’ हा शब्द वापरू.
गोम्स पेरेरा ज्याला ‘त्यांच्यातील आत्मीयता’ म्हणतात त्यामध्ये माझानिया आणि गावकारी यांच्यातील मूळ समानतेचे अवशेष अजूनही दिसून येतात. सदस्यत्वाचे निकष आणि अटी, सन्मान आणि विशेषाधिकारांचे निकष आणि त्यांच्या मालमत्तेच्या प्रशासनाचे नियमन करणारे नियम बहुतांशी दोघांमध्ये समान असतात.
दोन्हीमध्ये, पितृ वंशानुसार प्रत्येक पुरुष वंशजाला निर्धारित वय गाठल्यानंतर त्याचे सदस्य होण्याचा पारंपरिक अधिकार आहे; तो हा विशेषाधिकार आनुवंशिकतेने नव्हे तर अधिकाराने प्राप्त करतो आणि म्हणून तो त्याच्या वडिलांच्या मृत्यूवर किंवा त्याच्या वारशावर अवलंबून नाही.
जेव्हा गावकारी सदस्यांमध्ये काही पदानुक्रम स्थापित केला जातो, तेव्हा प्रशासकीय आणि धार्मिक दोन्ही बाबतीत माझानियामध्ये समानतेचा आदर केला जातो. मालमत्तेचे हस्तांतरण करता येत नाही, हे दोहोंतले आणखी एक सामान्य वैशिष्ट्य आहे. खरे तर गोम्स परेरा अगदी स्पष्टपणे म्हणतात, ‘जवळजवळ सर्व गावांमध्ये असे दिसून येते की मुख्य मंदिर नेहमीच कोमुनिदादने स्थापन केले आहे आणि त्यांचे गावकर हे त्याच मंदिराचे महाजन आहेत’.
हे अजूनही जुन्या काबिजादीतील - प्रामुख्याने ख्रिश्चन - गावांमध्ये दिसून येते. कोमुनिदाद अजूनही चर्चशी जवळीक राखून आहे. गावकरांना पारंपरिकपणे चर्चमध्ये विशेष विशेषाधिकार आहेत. म्हणून, जेव्हा आपल्याला माझानिया आणि गावकारी या दोघांच्या संविधानांमध्ये विसंगती आढळते, तेव्हा आपल्याला कळते की विस्थापन झाले आहे. एखाद्या गावात फक्त एकच गावकारी असली तरी, प्रत्येक मंदिरासाठी एकापेक्षा जास्त ‘माझानिया’ असू शकतात.
सामान्यतः असे मानले जाते की कुणबी, कुर्मी, कुडुबी, कुर्नी, कानबी, कुरुबा, कुरुंबा इत्यादी समुदाय कोकण किंवा त्या बाबतीत संपूर्ण उपखंडात स्थायिक होणारे पहिले होते. लुकिंग फॉर द युबिक्विटस, ०३ मार्च १९ काही विद्वानांचे मत आहे की गावकरी आणि जमिनीच्या सामूहिक व्यवस्थापनासाठी तत्सम गावपातळीवरील संघटना या पहिल्या मानवी वसाहतींपासूनच तयार झाल्या. जरी आपल्याकडे यासाठी कोणतेही ठोस पुरावे नसले तरी ते तसे असण्याची शक्यता आहे.
या समुदायांद्वारे वापरल्या जाणाऱ्या सामान्य संज्ञांचा अभ्यास करताना, दोन अतिशय सूचक शब्द म्हणजे ‘गावडो’ (गौड) म्हणजे ‘प्रमुख’ आणि ‘चावडी’ म्हणजे ‘ज्या ठिकाणी चर्चा केली जाते आणि निर्णय घेतला जातो ती जागा’. हे गावकारी संस्था आरंभापासून अस्तित्वात असल्याचा ठोस पुरावे आहेत. गोवा आणि आसपासच्या प्रदेशातील कुणबींच्या धर्माचा अभ्यास केल्यास लोकांचे सांप्रदायिक स्वरूप लक्षात येते. जरी ते नंतरच्या काळात मंदिरे आणि विधींपासून दूर झाले, तरी ‘माझानिया’ची मुळे तिथे सापडू शकतात.
दैनिक गोमंतकचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read Goa news in Marathi and Goa local news on Tourism, Business, Politics, Entertainment, Sports and Goa latest news in Marathi on Dainik Gomantak. Get Goa news live updates on the Dainik Gomantak Mobile app for Android and IOS.
