Migration History: सरस्वती नदी आटल्यावर सारस्वत ब्राह्मण कोकणात, गोव्यात स्थायिक झाले; स्थलांतराचा इतिहास

तेनसिंग रोद्गीगिश

पणजी: दीर्घकालीन कोरडा दुष्काळ पडल्यानंतर क्षत्रियांनी केलेले स्थलांतर आपण गेल्या लेखात पाहिले. या आपत्तीत ब्राह्मणांनी केलेले स्थलांतरही पाहणे तितकेच आवश्यक आहे. अनेक लोक मध्य आशियाई गवताळ प्रदेशातून बाहेर पडत सरस्वती नदीच्या परिसरात स्थायिक होऊ लागले तेव्हा तिथे रखरखाटास नुकतीच सुरुवात झाली होती. ब्राह्मण खरेच सरस्वती खोऱ्यात स्थायिक झाले होते का? की ते फक्त यमुनेच्या वरच्या बाजूस राहत होते, हे निश्चितपणे आम्हाला खरोखर माहीत नाही.

सरस्वती नदीची जशी अत्यंत विशाल, मोठी नदी अशी वर्णने आढळतात, तशीच ती आटत चालल्याची अनेक वर्णने संस्कृत ग्रंथांत आढळतात. मग त्या लोकांचे म्हणजे सरस्वतीला ‘श्रेष्ठ माता’ म्हणणाऱ्या सारस्वतांचे काय झाले?

अम्बि॑तमे॒ नदी॑तमे॒ देवि॑तमे॒ सर॑स्वति ।

अ॒प्र॒श॒स्ता इ॑व स्मसि॒ प्रश॑स्तिम् अम्ब नस् कृधि ॥

ऋग्वेद : मंडल २ : सूक्त ४१ (अनेक देवतांचे सूक्त)

(हे श्रेष्ठ माते, हे श्रेष्ठ नदी, हे श्रेष्ठ सरस्वतीदेवी, आम्ही जवळ जवळ आड बाजूस पडल्यासारखे झालो आहोत, तर हे माते तू आम्हाला मुख्य प्रवाहात आणून प्रख्यात कर.)

सरस्वती नदी आटल्यावर तिथून बाहेर पडलेले सारस्वत ब्राह्मण कोकणात, गोव्यात स्थायिक झाले. सारस्वत ब्राह्मण व इतर ब्राह्मण जे कोकण भागात येऊन राहिले त्यामागे अनेक आख्यायिका, कथा सांगितल्या जातात. एकच एक असा ठोस पुरावा किंवा कथन सापडत नाही. काही कथा एकमेकांशी जुळतात तर काही कथा एकदम विसंगत अशा आहेत. काहींचे संदर्भ जुळत नाही, तर काहींचा कालखंड जुळत नाही. पण, कुठे तरी पुढे जायला एक मार्ग निवडावाच लागेल. त्यासाठी ‘सह्याद्रिखंड’ आम्हांला उपयुक्त ठरेल.

जे. गेर्सन दा कुन्हा यांच्या मजकुराची (१८७७) गजानन शास्त्री गायतोंडे यांची सुधारित आवृत्ती (१९९२) प्रारंभ बिंदू म्हणून इथे वापरू. गेर्सन दा कुन्हा यांनी दिलेला मजकूर व गायतोंडे यांनी सुधारित आवृत्तीत दिलेला मजकूर याकडे आपण पाहू. आधी गेर्सन दा कुन्हा यांनी संपादित केलेल्या हस्तलिखितांवर आपण नजर फिरवू.

गेर्सन दा कुन्हा यांनी सूचीबद्ध केलेली हस्तलिखिते अशी आहेत : (१) कोचीन येथील एक हस्तलिखित स्वामी भुवनेंद्रतीर्थ यांच्या ताब्यात आहे ज्यात नव्वद अध्याय आहेत; (२) रघुनाथ शर्माच्या ताब्यात जुन्नरचा एक हस्तलिखित ज्यामध्ये शंभर अध्याय आहेत; (३) रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या बॉम्बे शाखेतील एक हस्तलिखित, दोन विभागांमध्ये विभागलेले आहे,

पहिले ८८ अध्यायांचे आणि दुसरे ३२ अध्यायांचे आहे; (४) त्याच सोसायटीशी संबंधित आणखी एक अपूर्ण हस्तलिखित आहे, ज्यामध्ये फक्त एका गुजराथी ब्राह्मणाने लिहिलेला एक विभाग आहे; (५) कर्नाटकातील कोटा या गावातील एक हस्तलिखित, यात १११ अध्यायांचा समावेश आहे, ज्यामध्ये अनेक कमतरता आहेत; (६) सिधापूर येथील एक हस्तलिखित, कर्नाटकातील आणखी एक गाव, ज्यामध्ये एक विभाग आहे, जो अध्यायांमध्ये विभागलेला नाही; (७) चेम्पी, त्याच जिल्ह्यातील दुसऱ्या गावातील हस्तलिखित, ज्याचे मधले मधले अनेक अध्याय गहाळ आहेत; (८) गोव्यातील एक हस्तलिखित ज्यामध्ये दोन विभाग एकत्रितपणे शंभर आणि आठ अध्याय आहेत आणि १७०० तारीख आहे;

(९) बनारसचे एक हस्तलिखित ज्यामध्ये शंभर अध्याय आहेत; (१०-१४) मुंबईतील ५ हस्तलिखिते, ज्यांच्या प्रती दिसतात आणि त्यात मोठ्या प्रमाणात त्रुटी आहेत. ७व्या क्रमांकावरील हस्तलिखिताचा अपवाद वगळता, जे कन्नड अक्षरात लिहिलेले आहे, बाकी सर्व देवनागरीत आहेत; ते देखील एक अपवाद वगळता, अप्रचलित आहेत. गेर्सन दा कुन्हा यांनी सह्याद्रिखंडाच्या मूळ मजकुरात सह्याद्रीजवळील मंदिरांशी संबंधित महात्म्य किंवा दंतकथा जोडल्या आहेत ज्यांना त्याचे पूरक मानले जाते; गोव्यातील प्रमुख देवतांशी जोडलेले महात्म्य - मंगेश, म्हाळसा, नागेश, कामाक्षी - यामध्ये आढळतात.

गायतोंडे यांनी त्यांच्या काळात उपलब्ध असलेल्या अतिरिक्त हस्तलिखितांसह गेर्सन दा कुन्हा यांच्या सह्याद्रिखंडातील मजकुराची पडताळणी केल्याचा दावा केला आहे. त्यापैकी त्यांनी नमूद केले आहे: (१) रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या बॉम्बे शाखेतील एक हस्तलिखित (२) शंभर अध्याय असलेल्या बॉम्बे युनिव्हर्सिटीच्या ग्रंथालयातील हस्तलिखित (३) सरस्वती महल लायब्ररी, तंजावर येथील एक हस्तलिखित, ज्यामध्ये फक्त एक महात्म्य आहे, ज्याचा त्याच्या ग्रंथात समावेश केलेला नाही; (४) सरस्वती भवन, वाराणसी येथून आणखी एक हस्तलिखित, ज्यामध्ये अनेक अपूर्ण अध्याय आहेत; (५) रॉयल एशियाटिक सोसायटीच्या कलकत्ता शाखेतून काही अपूर्ण आणि सदोष प्रकरणे असलेले हस्तलिखित.

गायतोंडे यांनी गेर्सन दा कुन्हा यांच्या सह्याद्रिखंडाच्या मजकुराची ७ पुस्तकांमध्ये पुनर्रचना केली आहे. त्यांनी आपल्या आवृत्तीत सुरुवातीला ‘रेणुकामाहात्म्य’ घेतले आहे. त्यानंतर त्यांनी ‘उत्तरार्ध’ किंवा ‘उत्तररहस्य’, अशी सह्याद्रिखंडाची मांडणी केली आहे. यात सह्याद्रिखंडातील अनेक रहस्ये किंवा गुप्त सिद्धांत मांडले आहेत. गेर्सन दा कुन्हा यांनी दिलेल्या क्रमाने त्यांनी नंतर इतर महात्म्ये मांडली आहेत. त्यानंतर पूर्वार्ध किंवा आदिरहस्य त्यात जोडले गेल्याचे लेविट म्हणतात. (संदर्भ : लेविट, २०१७ : रिफ्लेक्शन्स ऑन द सह्याद्रिखंड उत्तरार्ध, स्टुडिया ओरिएंटलिया इलेक्ट्रोनिका, खंड ५, १५२). ग्रंथाच्या प्रारंभी पूर्वार्ध किंवा सह्याद्रिखंडाचे प्रारंभिक गुप्त सिद्धांत असावे व त्यानंतर उत्तरार्ध असणे आवश्यक आहे. पण मी वापरत असलेल्या प्रतीमध्ये पूर्वार्ध हा भागच नाही. गायतोंडे यांच्या प्रस्तावनेतही असे दिसते की त्यांनी हा विभाग संपादित करून प्रकाशित केला नाही. उत्तरार्धाच्या अनुक्रमणिकेच्या अनुषंगाने, पूर्वार्धाच्या ६७ अध्यायांची अनुक्रमणिका सध्याच्या आवृत्तीत सापडेल.

आम्हाला जे पाहिजे ते मुख्यतः सह्याद्रिखंडाच्या उत्तरार्धात आहे; यात परशुरामांनी कोकण किनाऱ्याची निर्मिती आणि विविध ब्राह्मणांच्या वसाहतीशी संबंधित आहे. जेव्हा आपण कोकणमधील विविध देवतांच्या उत्क्रांतीचा अभ्यास करू तेव्हा आपण माहात्म्याकडे येऊ. लेविटच्या मते, पूर्वार्ध हा स्कंदपुराणातील ज्ञानयोगखंडासारखाच मजकूर आहे, ‘ज्यामध्ये म्हैसूर भागातील क्षत्रिय गटांच्या उत्पत्तीवर एक मोठा भाग अंतर्भूत आहे’, असे लेविट म्हणतो ते ‘म्हैसूर क्षेत्र’ हे खरे तर आमच्या मते बृहत्कोकण आहे. (संदर्भ लेविट, १९८२ : सह्याद्रिखंड : स्टाइल अँड कॉन्टॅक्स्ट अ‍ॅज इन्डाइसिस ऑफ ऑथरशिप इन द पतितग्रामनिर्णय, पुराण, खंड २४, क्र. १, १२८) पूर्वार्धात नमूद केल्याप्रमाणे ‘म्हैसूर भागातील क्षत्रियांची उत्पत्ती’ या कथांमध्येही आपण जे शोधतोय ते सापडू शकेल. पण, त्यासाठी आपल्याला बराच अभ्यास करावा लागेल.