अग्रलेख: 'एआय फिल्म स्कूल' गोव्यात येऊ शकेल?

यंदाच्या इफ्फीत जिथे जिथे एआय आणि तंत्रज्ञानासंबंधी काही दिसतेय तिथे तिथे हजेरी लावतेय. खूप शिकायला मिळतेय, मायंदळ अनुभवायला मिळतेय.

या आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवात पहिल्यांदाच केला गेलेला भविष्याभिमुख प्रयोग म्हणजे ‘सिनेमा एआय हॅकथॉन २०२५’. तंत्रज्ञान, कला आणि भावनांचा ताळमेळ साधायचा प्रयत्न करायला लावणारी ही स्पर्धा भविष्यातील इफ्फीमध्ये आपले स्थान पक्के करेल असे वाटतेय. या स्पर्धेसाठी जगभरातून आलेल्या तब्बल १८०पेक्षा जास्त स्पर्धकांतून पहिल्या टप्प्यात १४ टीम्सची निवड करण्यात आली. दुसऱ्या टप्प्यात झाली ती ४८ तासांची आव्हानात्मक शर्यत.

विषय होता ‘आठवणींची नव्याने निर्मिती’. सहभागींचे उद्दिष्ट होतं दोन मिनिटांत फक्त एआय वापरून लघू चित्रपट तयार करणे. तंत्रज्ञानच नव्हे तर संवेदना, कल्पनाशक्ती आणि कथा सांगण्याची ताकद या साऱ्याच कसोटीवर खऱ्या उतरलेल्या या स्पर्धेअंती निर्माण झालेल्या कलाकृती पाहणे हा एक अद्भुत अनुभव होता. तुमच्या आमच्या आयुष्यातीलच लहान सहान सुरवंटी अनुभव, पण त्यांना एआयचा मिडास स्पर्श झाल्यानंतर त्या अनुभवांचे झालेले मनमोहक फुलपाखरांचे थवे पाहून मन हरखून गेले.

एआय तंत्रज्ञानातील कल्पनातीत वेगाने होणाऱ्या प्रगतीमुळे हे तंत्रज्ञान सर्वसामान्य वापरकर्त्याच्या आवाक्यात आणि तेही सहज वापरता येण्याजोग्या रूपात लवकरच येईल यात जराही शंका नसावी. हे लघुपट बघताना फक्त सिनेमाच नव्हे तर सर्वच क्षेत्रात या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने शक्य होऊ शकणाऱ्या शक्यतांचा ठाव घेत मी मंत्रमुग्ध झाले. स्पर्धेत ‘माय रेड क्रेयॉन’ या चित्रपटाला सर्वोत्कृष्ट एआय चित्रपटाचा बहुमान मिळाला, तर सर्वांत नावीन्यपूर्ण एआय वापरासाठी ‘रिमोरी’. सर्वोत्तम कथनशैलीसाठी ‘लॉस्ट ऍण्ड फाऊंड’, दृश्यसंपन्नतेसाठी ‘बीइंग’ आणि ध्वनी-संगीतासाठी ‘मान्सून इको’ या चित्रपटांना गौरवण्यात आले.

एआय संबंधीचा दुसरा प्रयोग होता ‘वेव्ज फिल्म बाजार’ आणि ‘एलटीआय माईंडट्री’च्या सहकार्याने पहिल्यांदाच झालेला कृत्रिम बुद्धिमत्ता चित्रपट महोत्सव. या उपक्रमाखालीही अठरा देशांतील अडुसष्ट चित्रपट सादर झाले. यामध्ये ‘नागोरी’ या फ्रान्समधील चित्रपटाला सर्वोच्च सन्मान मिळाला.

वरील दोन्ही संकल्पना आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाचे संचालक ख्यातनाम चित्रपट दिग्दर्शक, निर्माते आणि अभिनेते शेखर कपूर यांच्या कल्पनेतून साकारल्या होत्या. पण सर्वसामान्य प्रतिनिधींच्यात मात्र भाव खाऊन गेली ती शेखर कपूर यांच्याच मार्गदर्शनाखाली झालेली दोन विशेष मास्टरक्लास सत्रे. सर्वसामान्यांचे सबलीकरण करणाऱ्या तंत्रज्ञानाचा खंदा पुरस्कर्ता हा चित्रपट क्षेत्रातील दिग्गज, एआयला तंत्रज्ञानाला लोकशाहीकरणाचे महत्त्वाचे माध्यम मानतो.

पहिल्या सत्रात त्यांनी बर्लिन आंतरराष्ट्रीय चित्रपट महोत्सवाच्या संचालिका ट्रिशिया टटल यांच्यासोबत एआय, सर्जनशीलता आणि चित्रपट महोत्सवांच्या भविष्यावर चर्चा केली. एआयच्या बदलत्या प्रभावामुळे सिनेमा कसा नव्याने परिभाषित होऊ शकतो, यावर हे सत्र केंद्रित होते. यात कपूर यांनी आपण स्वतः करत असलेल्या एआय प्रयोगांसंबंधी, एआयद्वारे तयार होत असलेल्या ’वॉरलॉर्ड’ या आपल्या विज्ञानकथा मालिकेच्या निर्मितीसंबंधी चर्चा केली. एकूणच एआयचा सिनेमातील वावर काय बरे-वाईट परिणाम घेऊन येईल ह्यावरही प्रेक्षकांच्या साहाय्याने साधकबाधक चर्चा झाली.

‘द न्यू एआय सिनेमाः जेनेरेटिव्ह एआय आणि लार्ज लँग्वेज मॉडेल्स’ या दुसऱ्या विचारप्रवर्तक मास्टरक्लासमध्ये शेखर कपूर यांच्याबरोबर तंत्रज्ञान तज्ज्ञ शंकर रामकृष्णन आणि एआय विशेषज्ञ व्ही. मुरलीधरन यांनी एआय-आधारित चित्रपटनिर्मितीत वेगाने होणाऱ्या बदलांवर चर्चा केली.

हे सत्र जबरदस्त आणि ’हँडस ऑन’ स्वरूपाचे झाले ते दोन कारणांमुळे, एआयचा वापर निर्मितीच्या क्षेत्रात कसा करावा या विषयी दिलेला स्टेप बाय स्टेप डेमो महत्त्वाचा होताच; पण हे तंत्रज्ञान वापरायचा विचार करणाऱ्या सामान्य वापरकर्त्याच्या डोक्यात येऊ शकणारे विविध प्रश्न अगदी लागणारी तंत्रसामग्री आणि सॉफ्टवेअर धरून ते बजेटपर्यंतचे सर्व प्रश्न कपूर यांनी तंत्रज्ञान तज्ज्ञ द्वयीला विचारले. यामुळे हे सत्र प्रेक्षकांसाठी खूप माहितीपूर्ण आणि ज्ञानवर्धक ठरले.

या सत्रांवेळी कपूर मुंबईच्या धारावी झोपडपट्टीत, तेथील मुलांसाठी आकार घेत असलेल्या आपल्या एआय फिल्म स्कूल प्रकल्पाविषयीही बोलले. प्रश्नोत्तराच्या वेळी, अशा प्रकारची एआय फिल्म स्कूल माझ्या गोव्यात, खासकरून ग्रामीण गोव्यात स्थापन करायची झाली तर काय करावे लागेल हे मला व्यासपीठाला विचारायचे होते. पण सगळ प्रेक्षागारच प्रश्न विचारण्यासाठी उत्सुक असल्याने, माझ्या प्रश्नांची वर्णी लागलीच नाही.

गेल्या वर्षीपासून फेस्टिवल डायरेक्टर असलेल्या, आणि त्यामुळे गोव्याला, इथल्या व्यवस्थेला, इकोसिस्टमला जवळ असलेल्या, जवळून पाहिलेल्या कपूर यांची मदत घेऊन अशा प्रकारचा प्रकल्प गोव्यात येऊ शकेल काय? २००४पासून गोवा हे इफ्फीचे ‘परमानंट डेस्टिनेशन’ आहे. खरे तर नव्या पिढीला या क्षेत्रात महत्त्वाची भूमिका निभावण्यासाठी सक्षम करण्याचे प्रयत्न गेल्या २१ वर्षांत व्हायला हवे होते. पण पूर्वीचे उगाळत बसण्यात काही अर्थ नाही.

निदान यापुढे तरी योग्य दिशेने, योग्य ते प्रयत्न व्हायला हवेत. इथे येणाऱ्या तज्ज्ञ व्यक्तींच्या कौशल्याचा फायदा विविध प्रकल्पांद्वारे प्रत्यक्ष अप्रत्यक्षरीत्या सर्वांना व्हायलाच हवा. चित्रपट क्षेत्रातील दिग्गज व्यक्तिमत्त्वे ज्या विविध लोकाभिमुख प्रकल्पांशी संबंधित आहेत तशा प्रकारचे, खासकरून कौशल्य विकास केंद्रित प्रकल्प तरी गोव्यात आणण्यासाठी विशेष प्रयत्न व्हायला हवेत.

खेड्यापाड्यापर्यंत पोहोचलेले तंत्रज्ञान, इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी, १०० टक्के साक्षरता, इंग्रजी भाषेवरील प्रभुत्व या साऱ्यांमुळे गोव्यातील मानवी संसाधनाचा एकंदर पाया तसा मजबूत आहे. स्थळकाळाची बंधने शिथिल केलेल्या नवतंत्रज्ञानाची मदत घेऊन, या पायावर चित्रपट क्षेत्राशी निगडित कौशल्यनिपुणतेची इमारत बांधण्यासाठी हा आंतरराष्ट्रीय महोत्सव तळागाळातील गोवेकरांना मदत करेल काय?

- संगीता नाईक