Yadava Dynasty Battle: चित्रप्रभू चालून गेला, अल्लाउद्दिनचे पुत्र ठार झाले! तुर्की सैन्यात एकच बोंबाबोंब झाली; खिलजीची देवगिरीवर स्वारी

सर्वेश बोरकर

देवगिरी हे सध्याच्या औरंगाबाद जवळील एक महत्त्वाचे उंचावरील शहर, जे पश्चिम आणि दक्षिण भारताकडे जाणाऱ्या मार्गांवर होते. शहरातील ऐतिहासिक त्रिकोणी किल्ला सुरुवातीला ११८७च्या सुमारास पहिला यादव राजा भिल्लम यादव पंचम यांनी बांधला. डोंगराळ किल्ला देवगिरीच्या परिसरात सुमारे २०० मीटर उंच असलेल्या शंकूच्या आकाराच्या टेकडीवर उभा आहे.

यादव शासकांनी टेकडीचा बराचसा खालचा उतार कापून टाकला जेणेकरून संरक्षण सुधारण्यासाठी ५० मीटर उभ्या बाजू सोडल्या जातील. शिखरावर पोहोचण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे एक अरुंद पूल, ज्यामध्ये दोनपेक्षा जास्त लोक जाऊ शकत नाहीत आणि खडकात खोदलेला एक लांब मार्ग, ज्याच्या उताराचा बहुतेक भाग हळूहळू वर जातो.

मध्यभागी, प्रवेशासाठी उंच पायऱ्या आहेत, ज्याचा वरचा भाग एका जाळीने झाकलेला आहे जो युद्धाच्या वेळी वरच्या सैन्याद्वारे जळत असलेल्या मोठ्या आगीची चूल बनवण्यासाठी बनवला गेला होता.

शिखरावर आणि उतारावर अंतराने, आजूबाजूच्या ग्रामीण भागात तोंड करून मोठ्या जुन्या तोफांचे नमुने आहेत. तसेच मध्यभागी, शत्रूंना गोंधळात टाकण्यासाठी एक गुहेचे प्रवेशद्वार आहे. भगवान शिव या प्रदेशाच्या सभोवतालच्या टेकड्यांवर राहिले होते असे मानले जाते.

म्हणूनच या किल्ल्याला मूळत देवगिरी असे म्हटले जात असे, ज्याचा शब्दशः अर्थ देवाच्या टेकड्या असा होतो. असे म्हटले जाते की ११८९मध्ये भिल्लम पंचम या यादव राजपुत्राने हे शहर वसवले.

भिल्लमने चालुक्यांशी असलेली निष्ठा सोडून पश्चिमेकडे यादव राजघराण्याची सत्ता स्थापन केली होती. यादव राजां रामचंद्र यांच्या कारकिर्दीत, दिल्ली सल्तनतच्या अलाउद्दीन खिलजीने १२९६मध्ये देवगिरीवर हल्ला केला आणि यादवांना मोठी खंडणी भरण्यास भाग पाडले.

खंडणी देणे बंद झाल्यावर, अलाउद्दीनने १३०८मध्ये देवगिरीवर दुसरी मोहीम पाठवली, ज्यामुळे रामचंद्र त्याचा दास बनला. १३२८मध्ये, दिल्ली सल्तनतच्या मुहम्मद बिन तुघलकने आपल्या राज्याची राजधानी देवगिरी येथे हस्तांतरित केली आणि त्याचे नाव दौलताबाद ठेवले.

१३२७मध्ये सुलतानाने दौलताबाद (देवगिरी) ही आपली दुसरी राजधानी बनवली. काही विद्वानांचा असा युक्तिवाद आहे की राजधानी हस्तांतरित करण्यामागील कल्पना ती राज्याच्या मध्यभागी कमी-अधिक प्रमाणात होती आणि भौगोलिकदृष्ट्या वायव्य सीमेवरील हल्ल्यांपासून राजधानी सुरक्षित ठेवणे ही होती.

देवगिरीवरील सर्वात बाहेरील संरक्षण भिंत म्हणजे अंबरकोट, जी ऐतिहासिक शहराचा बहुतांश भाग व्यापते. हे लंबवर्तुळाकार आहे आणि उत्तरेकडून दक्षिणेकडे दोन किलोमीटर पसरलेले आहे. अंबरकोट तटबंदीमध्ये दोन संरक्षण भिंती आहेत. अंबरकोटच्या भिंतीभोवती अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत ज्यांचा अद्याप अभ्यास झालेला नाही.

फारसी कागदपत्रे आणि काही मराठी संदर्भ यावरून इ.स.१२९६मध्ये अल्लाउद्दिन खिलजी याने देवगिरीवर स्वारी केली. पण अनेक ठिकाणी ‘चार घटकेत रामदेवाचे राज्य अल्लाउद्दिनने घेतले’ हा उल्लेख येतो तो चुकीचा आहे.

अल्लाउद्दिनने हल्ला करण्याआधी रामदेवरायाची स्थिती काही विशेष चांगली नव्हती. ठाणे-कोकणातील नागरशासारख्या छोट्या राजानेदेखील त्याचा पराभव केलेला होता हे खरे; पण तरीही त्याने अल्लाउद्दिन विरुद्ध प्रखर लढा दिला होता.

मुसलमानी आक्रमणाला तोंड देण्याची तयारी त्याने केली होती असेही दिसते. रामदेवाने भुरदासप्रभू वानठेकर याच्याकडे सैन्याचे सर्व अधिकार दिले होते. तर भुरदासप्रभूचा पुत्र चित्रप्रभू याच्याकडे दुय्यम सेनाधिकार होता. सुमध नावाचा रामदेवाचा प्रधान होता. इतर अनेक मराठा संस्थानिक मात्र रामदेवापासून फुटून फुटून निघाले होते. ह्याचे कारण त्यांच्यामधील वितुष्ट होते. ह्याच संधीचा फायदा घेऊन अल्लाउद्दिनने हे आक्रमण केले असावे.

अल्लाउद्दिन खुद्द स्वतःच्या हसन आणि हुसेन २ मुलांसह देवगिरीवर वेढा घालून हल्ला चढवला असे बखर म्हणते. जेव्हा खुद्द लढाई जुंपली तेव्हा सुमधने तुंबळ युद्धात हसन यास यमसदनी धाडले.

आपल्या भावाचा वध झालेला पाहताच हुसेन यादव सैन्यावर चाल करून आला. ह्यावेळी त्याला चित्रप्रभू सामोरा गेला. ह्या हल्यात चित्रप्रभूने हुसेन यास ठार केले. असे एका मागोमाग अल्लाउद्दिनचे दोन्ही पुत्र ठार झाले. तुर्की सैन्यात एकच बोंबाबोंब झाली.

आता खुद्द अल्लाउद्दिन त्वेषाने चालून आला आणि पुन्हा एकदा खडाजंगी सुरू झाली. ह्यावेळी लढाईत भुरदासप्रभू धारातीर्थी पडला. मुलांच्या मृत्यूने जितक्या त्वेषात अल्लाउद्दिन चालून आला त्याहीपेक्षा अधिक त्वेषाने चित्रप्रभू आपल्या वडिलांच्या मृत्यूने अल्लाउद्दिनवर चालून गेला.

पुन्हा एकदा यादव सेनेने अल्लाउद्दिन सैन्याला पराभूत करून पिटाळून लावले. हे सर्व काही एका दिवसात झाले की काही दिवसात ते स्पष्ट नाही. पण ह्यावरून यादव सेनेने पहिला विजय संपादन केला होता हे नक्कीच स्पष्ट होते. आपल्या मुलांच्या मृत्यूने आणि पराभवाने क्रोधीत अल्लाउद्दिन पुन्हा एकदा देवगिरीवर उलटून आला.

ह्यावेळी त्याला रोखणे कोणालाच शक्य झाले नाही. चित्रप्रभू मारला गेला आणि अखेरीस त्यांचा जय झाला. महाराष्ट्रावर पाहिले मुसलमानी राज्य लादले गेले होते. प्रसिद्ध इतिहासकार राजवाडे म्हणतात की, ह्या देवगिरी लढाईच्या वेळी रामदेवरायाबरोबर त्याचे संस्थानिक, मुत्सद्दी, सरदार आणि सामान्य लोकदेखील सोबत नव्हते म्हणून तो हा पराभव थांबवू शकला नाही.