Perani Jagar Vidhinatya: गोव्यातील अस्तंगत होत चाललेली कला! पेरणी जागर आणि विधीनाट्यातील मुखवटे

पेरणी जागर हा गोव्याचा जवळजवळ अस्तंगत झालेला विधीनाट्य प्रकार आहे.‌ गोव्यातील अवघ्या काही गावात अजूनही पेरणी जागर संबंधीचे विधी होतात पण इतक्या क्षीण स्तरावर होत असतात की त्यांच्या तपशीलासंबंधी सांगणे आज कठीण आहे. या विधीनाट्य प्रकारावर डॉ. पांडुरंग फळदेसाई यांनी केलेल्या संशोधनातून, ‘पेरणी जागर’ हे त्यांचे पुस्तक काल प्रकाशित झाले.

पेरणी जागरमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या मुखवट्यांचे तसेच इतर काही साधनांचे प्रदर्शन पुस्तक प्रकाशनाच्या निमित्ताने कला आणि संस्कृती संचालनालयाच्या पाटो येथील कलादालनात भरवले गेले आहे. 

पेरणी जागर सादर करणारी गोव्यात पाच घराणी होती. त्यापैकी चार घराण्यातील, पेरणी जागर सादरीकरणाच्या वेळी वापरले जाणारे, मुखवटे या प्रदर्शनात मांडले गेले आहेत. पेरणी जागरबद्दल थोडीशी कल्पना येण्यासाठी हे मुखवटे नक्कीच मदत करू शकतात.

मुखवट्यांचे खेळ गोव्यात बऱ्याच जुन्या काळापासून सुरू होते याची साक्ष हे मुखवटे देतात. पेरणी जागरमध्ये कुठकुठली पात्रे आपले दर्शन घडवायची याची साधारण कल्पनाही हे मुखवटे पाहून येऊ शकते. हे प्रदर्शन 29 ऑक्टोबरपर्यंत या कलादालनात सुरू असेल.

मळकर्णे, कोलम, वाघुर्मे आणि पैंगीणी अशा चार घराण्यातील मुखवटे या प्रदर्शनात मांडले गेले आहेत. पेरणी जागर सादर करणारे पाचवे घराणे मये येथील आहे असे डॉ.पांडुरंग फळदेसाई  यांनी त्या सबंधात माहिती देताना सांगितले.

मळकर्णे घराण्यातील पेरणी जागर सादरीकरणात एकेकाळी 22 मुखवटे वापरले जात असत, मात्र आता त्याच्यापैकी फक्त पंधरा मुखवटे शिल्लक आहेत. हे घराणे पेरणी जागरचे प्रयोग दरवर्षी काकोडा गावात १३ तसेच शेल्डे या गावात १२ करत असत. 

कोलम घराणे आपल्या गावातील शांतादुर्गा मंदिरामध्ये दरवर्षी तीनदा पेरणी जागर सादर करायचे. जागर सादर करणे म्हणजे देवीची सेवा आहे अशी त्यांची श्रद्धा होती.‌

अलीकडच्या काळात जवळच्या केपे आणि काकोडा या भागातील मंदिरातही ते पेरणी जागर सादर करतात. इतर घराण्याची तुलना केल्यास वाघुर्मे घराणे केवळ 10 मुखवटे वापरून पेरणी जागर सादर करते.

इतर घराण्यांच्या मुखवट्यांच्या तुलनेत यांचे मुखवटे वेगळ्या (तपकिरी) रंगात रंगवले गेले आहेत. पैगीणी घराण्यात आजही जागरची परंपरा सुरू आहे. त्यामुळे हे घराणे दरवर्षी सर्वात अधिक संख्येने पेरणी जागर सादर करते. दरवर्षी त्यांचे सादरीकरण ठरलेल्या विशिष्ट दिवशी गावात सादर होते.‌ तसे ते सादर न झाल्यास घराण्यावर किंवा गावकऱ्यांवर दैवी कोप होईल असा त्यांचा विश्वास आहे. या घराण्यातील पेरणी जागर परशुराम पंचायग्राम देवस्थानाशी निगडित आहे.