जगाच्या फुफ्फुसाप्रमाणे काम करणारी पर्जन्यवनं (Rainforests) आज मोठ्या धोक्यात आहेत. जैवविविधतेने नटलेली आणि पर्यावरणाचा समतोल राखणारी ही वनं मानवी हस्तक्षेपामुळे झपाट्याने नष्ट होत आहेत. जंगलतोड, अतिक्रमण, अनियंत्रित शेतीकरण आणि खनिज उत्खनन ही या ऱ्हासाची प्रमुख कारणे आहेत, ज्यामुळे केवळ स्थानिक पर्यावरणावरच नाही तर संपूर्ण जगाच्या हवामानावर गंभीर परिणाम होत आहे.
१. जंगलतोड
मोठ्या प्रमाणावर होणारी जंगलतोड हे पर्जन्यवनं नष्ट होण्याचं सर्वात मोठं कारण आहे. इमारती लाकूड, फर्निचर आणि इतर उत्पादनांसाठी बेसुमार वृक्षतोड केली जाते. याशिवाय, रस्ते आणि इतर पायाभूत सुविधांच्या निर्मितीसाठीही जंगलं तोडली जातात. व्यावसायिक वृक्षतोड कंपन्या अनेकदा कायदेशीर नियमांचं उल्लंघन करून बेकायदेशीरपणे झाडं कापतात, ज्यामुळे जंगलांचं अतोनात नुकसान होतं.
वाढत्या लोकसंख्येमुळे आणि रोजगाराच्या संधींच्या अभावामुळे अनेक लोक जंगलांच्या जवळ किंवा थेट जंगलातच अतिक्रमण करून वस्त्या स्थापन करतात. ही बेकायदेशीर वस्ती केवळ जंगलांच्या जमिनीवर ताबा मिळवत नाही तर त्यांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी झाडं तोडतात, शिकार करतात आणि इतर नैसर्गिक संसाधनांचा वापर करतात, ज्यामुळे जंगलांचं संतुलन बिघडतं.
पाम तेल, सोयाबीन आणि पशुधनासाठी चारा पिकवण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर जंगलं साफ केली जातात. विशेषतः दक्षिण अमेरिका आणि आग्नेय आशियामध्ये, व्यावसायिक शेतीसाठी हजारो हेक्टर पर्जन्यवनं नष्ट करण्यात आली आहेत. एकदा शेती केल्यावर जमिनीची सुपीकता कमी होते आणि मग नवीन जमिनीसाठी पुन्हा जंगलतोड केली जाते, हे एक दुष्टचक्र आहे. पारंपरिक झूम शेती देखील काही प्रमाणात या ऱ्हासाला कारणीभूत ठरते, जिथे जमीन साफ करण्यासाठी झाडं जाळली जातात.
पर्जन्यवनांच्या खाली सोन्यासारखी मौल्यवान खनिजे मोठ्या प्रमाणात आढळतात. या खनिजांच्या उत्खननासाठी मोठमोठे प्रकल्प उभारले जातात, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड होते आणि जमिनीची धूप होते. उत्खननामुळे होणारे प्रदूषण (विशेषतः पाण्याचे प्रदूषण) परिसरातील वन्यजीवांसाठी आणि स्थानिक लोकांसाठी अत्यंत धोकादायक ठरते. पाऱ्यासारख्या रसायनांचा वापर जलस्रोतांना दूषित करतो आणि परिसंस्थेचं अपरिमित नुकसान करतो.
पर्जन्यवनांच्या ऱ्हासाचे अनेक गंभीर परिणाम दिसून येतात:
जैवविविधतेचा नाश: हजारो प्रजातींची घरं असलेली पर्जन्यवनं नष्ट झाल्यामुळे अनेक वनस्पती आणि प्राणी कायमचे नामशेष होत आहेत.
हवामान बदल: पर्जन्यवनं कार्बन डायऑक्साइड शोषून घेतात आणि ऑक्सिजन बाहेर टाकतात. त्यांच्या नाशामुळे वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइडचं प्रमाण वाढतं, ज्यामुळे जागतिक तापमानवाढ (Global Warming) होते.
स्थानिक समुदायांवर परिणाम: पर्जन्यवनांवर अवलंबून असलेले आदिवासी समुदाय आणि स्थानिक लोक त्यांचे निवासस्थान आणि उपजीविकेचे साधन गमावतात.
मातीची धूप: झाडं नसल्यामुळे मातीची धूप होते, ज्यामुळे जमिनीची सुपीकता कमी होते आणि भूस्खलनाचा धोका वाढतो.
पाण्याच्या चक्रावर परिणाम: पर्जन्यवनं स्थानिक आणि जागतिक पाण्याच्या चक्रात महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यांच्या नाशामुळे पावसाच्या पद्धती बदलतात आणि दुष्काळाचा धोका वाढतो.
पर्जन्यवनांचं संरक्षण करणं ही एक जागतिक जबाबदारी आहे. यासाठी तातडीने आणि प्रभावी उपाययोजना करणं गरजेचं आहे:
बेकायदेशीर जंगलतोड आणि उत्खनन थांबवण्यासाठी कठोर कायदे करणं आणि त्यांची प्रभावीपणे अंमलबजावणी करणं आवश्यक आहे. वन विभागाला अधिक अधिकार आणि संसाधने पुरवणं महत्त्वाचं आहे. दोषींवर कठोर कारवाई केल्यास गुन्हेगारी कृत्यांना आळा बसेल.
जंगलांवर अवलंबून असलेल्या स्थानिक लोकांना पर्यायी आणि शाश्वत उपजीविकेचे स्रोत उपलब्ध करून देणं महत्त्वाचं आहे. यात पर्यावरणाची काळजी घेणारे शेतीचे प्रकार, पर्यावरणपूरक पर्यटन (Ecotourism), आणि वन-आधारित उत्पादनांच्या निर्मितीला प्रोत्साहन दिलं जाऊ शकतं. यामुळे त्यांना जंगलांवर कमी अवलंबून राहावं लागेल.
शेतीसाठी जंगलांचा बळास न करता, शाश्वत शेती पद्धतींना प्रोत्साहन देणं आवश्यक आहे. यात कमी जागेत जास्त उत्पादन घेण्याचे तंत्रज्ञान, जैविक शेती आणि वनीकरण यांचा समावेश आहे. ग्राहकांनीही शाश्वत पद्धतीने उत्पादित केलेल्या वस्तूंची निवड करावी.
जास्त जैवविविधता असलेल्या पर्जन्यवनांना संरक्षित क्षेत्रं म्हणून घोषित करणं आणि त्यांचं योग्य व्यवस्थापन करणं आवश्यक आहे. या क्षेत्रांमध्ये मानवी हस्तक्षेप कमीत कमी असावा आणि वन्यजीवांना सुरक्षित अधिवास मिळावा.
पर्जन्यवनांच्या महत्त्वाविषयी आणि त्यांच्या संरक्षणाची गरज याबद्दल जागरूकता वाढवणं आवश्यक आहे. शालेय अभ्यासक्रमात पर्यावरणाच्या शिक्षणाचा समावेश करणं, कार्यशाळा आयोजित करणं आणि प्रसारमाध्यमांचा वापर करणं महत्त्वाचं आहे. लोकांना शिक्षित केल्यास ते स्वतःच संरक्षणाच्या प्रयत्नांमध्ये सहभागी होतील.
पर्जन्यवनांचं संरक्षण ही एक जागतिक समस्या असल्यामुळे, आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सहकार्य आवश्यक आहे. विकसित देशांनी विकसनशील देशांना आर्थिक आणि तांत्रिक मदत पुरवावी, जेणेकरून ते त्यांच्या पर्जन्यवनांचं प्रभावीपणे संरक्षण करू शकतील. हवामान बदलावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी संयुक्त प्रयत्न करणं महत्त्वाचं आहे
दैनिक गोमंतकचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read Goa news in Marathi and Goa local news on Tourism, Business, Politics, Entertainment, Sports and Goa latest news in Marathi on Dainik Gomantak. Get Goa news live updates on the Dainik Gomantak Mobile app for Android and IOS.