वाणी कोण आहेत?

गेल्या लेखात आपण म्हटल्याप्रमाणे बहुधा पाणि आणि बैका हे वाणी (देशभरात विविध वस्तू विकणारे फिरते व्यापारी) आणि वैश्य यांचे पूर्वज असावेत. हे वाणी एका प्रदेशातील उत्पादने दुसऱ्या प्रदेशात नेत होते आणि त्यांच्या विक्रीतूनच आपली उपजीविका चालवत होते.

गुरेढोरांचा व्यापारही ते करीत किंवा व्यापारासाठी गुराढोरांना वाहतुकीचे साधन म्हणून वापरत. देशभरात फिरणाऱ्या अशा गुरांच्या ताफ्यांचे संदर्भ आपल्याला सापडतात.

(भान, १९७३ : द सीक्वेन्स अँड स्प्रेड ऑफ प्रीहिस्टोरिक कल्चर्स इन द अप्पर सरस्वती बेसीन; पोसेहल, १९८० : अर्बन अँड पोस्ट अर्बन हरप्पन सेटलमेंट पॅटर्न्स इन गुजरात; ऑलचिन, १९८३ : द राइज ऑफ सिव्हिलायझेशन इन इंडिया अँड पाकिस्तान, १८९; मेहता, १९८४ :वलभी - अ स्टेशन ऑफ हरप्पन कॅटलब्रीडर्स हडप्पा)

तत्सु नो॒ विश्वे॑ अ॒र्य आ सदा॑ गृणन्ति का॒रवः॑।

बृ॒बुं स॑हस्र॒दात॑मं सू॒रिं स॑हस्र॒सात॑मम् ॥३३॥

(संदर्भ : ऋग्वेद - सहावे मंडल, पंचेचाळीसावे सूक्त आणि तेहत्तीसावा मंत्र)

(जे लोक विद्वान, कारागीर, शिल्पकार व सुतार यांचा मान राखतात ते असंख्य धन प्राप्त करतात आणि त्याचे सहस्रपटीने दानही करतात.)

ब्रुबु (कारागीर, शिल्पकार) आणि तक्ष (सुतार, रथ तयार करणारे) या मंत्राच्या देवता आहेत.

‘लेजन्ड्स ऑफ द कोकण’ या आपल्या पुस्तकात क्रॉफर्डने कोकणातील लोकांचे वर्णन करणारी एक लोककथा सांगितली आहे. कथेनुसार, घाटमाळातील धनगरांनी प्रथम नव्याने उभारलेल्या किनाऱ्यावर येऊन महार आणि शूद्रांच्या मदतीने जमीन मशागत केली; आणि नंतर ‘वैश्य’ त्यांच्या पाठोपाठ गेले आणि सुदूर पूर्वेकडील दख्खनच्या बंजाऱ्यांच्या बैलगाड्यांवर लादून ही कृषी उत्पादने विक्रीस नेणे सुरू केले.

(संदर्भ : क्रॉफर्ड, १९०९ : लेजन्ड्स ऑफ द कोकण, २६) या लोककथेत मनोरंजक बाब अशी आहे की, ही कथा दोन भिन्न गोष्टींबद्दल बोलते. कोकणातील घाटमाथ्यावरील मालाच्या व्यापारात दोन समाजांचा सहभाग होता. त्यांची वेगळी ओळख शोधण्याची गरज आहे.

थर्स्टनच्या मते, बंजारी, वंजारी, बैपारी, लंबाडी, लमाणी, सुगली किंवा सुकली सारख्याच आहेत. (संदर्भ : थर्स्टन, १९०९ : कास्ट्स अँड ट्राइब्ज ऑफ सदर्न इंडिया, खंड ४, २०७) रसेल यांनी त्यांची व्याख्या ‘बैलजोडीचे वाहक आणि चालकांची जात’ अशी केली आहे. (संदर्भ : रसेल, १९१६ : द ट्राइब्ज अँड कास्ट्स ऑफ द सेंट्रल प्रोव्हिएन्स ऑफ इंडिया, खंड द्वितीय, १६२) ‘सिंधपासून आसामपर्यंत, हिमालयाच्या पायथ्यापासून केप कोमोरिनपर्यंत, ते सर्वत्र आहेत.

बहुतेकदा, ते देशातील एकमेव, सार्वजनिक वाहक आहेत. मध्य भारतातील जिल्ह्यांमध्ये - ते समुद्र किनार्यावरून, मीठ आणि मसाले आणतात: आणि परत किंवा इतर ठिकाणी धान्य, तेलबिया, भांग आणि जे काही मिळेल ते घेऊन जातात. प्रवासात बंजाऱ्यांच्या बैलांचा ताफा भेटणे हे एक मनोरंजक दृश्य आहे’.

(संदर्भ : वॉटसन आणि काय, १८७४ : पीपल ऑफ इंडिया, खंड ७, १२०) वर दिलेला क्रॉफर्डचा संदर्भ आणि भान यांच्या ‘कॅटल-कारव्हान्स’ व पोसेल आणि ऑलचिन यांनी नमूद केलेल्या पुराव्यांच्या संदर्भात वाचले तर ते एक अतिशय अर्थपूर्ण चित्र समोर येते. कॉक्सच्या मते, सुकाली किंवा सुगाली हा सुपारीचा अपभ्रंश आहे; बहुधा या कमोडिटीमध्ये वांग्यांचा व्यापार होत असावा. (संदर्भ : कॉक्स, १८९५ : मॅन्युअल ऑफ नॉर्थ आर्कोट डिस्ट्रिक्ट, खंड १, २४५)

थर्स्टन, रसेल आणि वॉटसन आणि काय यांना बंजारींचे मूळ उत्तर-पश्चिम भारतात सापडले आहे. थर्स्टनच्या मते त्यांची भाषा मारवाडी आणि उत्तर गुजराती यांचे मिश्रण दिसते; पण दक्षिणेकडील बंजारा भाषेवर तामिळ भाषेचा बराच प्रभाव असल्याचे दिसते.

तथापि, १९११च्या त्यांच्या लोकसंख्येच्या आकडेवारीवर आधारित, रसेलला असे वाटते की सध्या ही जात उत्तर भारतापेक्षा दख्खनची आहे; त्यांची सर्वाधिक संख्या मध्य प्रांत, बेरार आणि हैदराबादमध्ये आढळून आली.

रसेलला वाटते की बंजारा या शब्दाची सर्वांत संभाव्य व्युत्पत्ती संस्कृत भाषेतील वाणिज्यकार या शब्दातून झाली असावी, ज्याचा अर्थ व्यापारी असा होतो. असू शकते किंवा नाहीही. पण तसे मान्य केले तर त्यांच्यात आणि बनियातील फरक कमी होतो.

थर्स्टन बनियांवर स्वतंत्रपणे चर्चा करतो; त्याच्या मते ते उत्तर भारतातील स्थलांतरित व्यापारी आणि सावकार आहेत, जे दक्षिणेकडील बाजारपेठांमध्ये स्थायिक झाले. जिथे ते फायदेशीर व्यवसाय करतात आणि श्रीमंत आहेत. (संदर्भ : थर्स्टन, १९०९ : कास्ट्स अँड ट्राइब्ज ऑफ सदर्न इंडिया, खंड ४, १४६) मनोरंजक गोष्ट म्हणजे थर्स्टनचे असे मत आहे की, ‘कोमती’ हा दक्षिण भारतीय व्यापारी जातीसाठी वापरला जाणारा शब्द बनिया याचा समानार्थी शब्द आहे.

वैदिक पुरुषसूक्तात नमूद केल्याप्रमाने स्वतः वैश्य असल्याचा दावा कोमती करतात. कोमती हा शब्द गोमतीपासून आला आहे, असा समज होता; याचा अर्थ गायींचा मालक किंवा किमान गायीशी संबंध असलेला.

आपण ज्या पाणिपासून सुरुवात केली, त्याचा हा एक महत्त्वाचा दुवा असल्याचे दिसते. अगदी सुरुवातीच्या काळात गुरेढोरे हे खरोखरच संपत्तीचे प्रमुख स्वरूप होते आणि गुराढोरांचा व्यापार हा मुख्य व्यवसाय होता. ज्यांचा गाईंपेक्षा जमिनीशी अधिक संबंध असल्याचे दिसते त्या कोकणी समाजाशी कोमतीचा काही संबंध आहे का? शिवाय ते ब्राह्मण आहेत.

पण आणखी एक विचित्र प्रकरण आहे: मद्रास जनगणना अहवाल, १९०१ नुसार, बांदेकर नावाचा कोकणी वंशीय गट स्वतःला वैश्यब्राह्मण म्हणवतो. (संदर्भ : थर्स्टन, १९०९ : कास्ट्स अँड ट्राइब्ज ऑफ सदर्न इंडिया, खंड ४, १४६) वैश्य आणि बंजारा दोघेही राजपूत वंशाचे असल्याचा दावा करतात आणि दोहोंची उत्पत्ती उत्तर-पश्चिम भारतात, जवळजवळ एका सीमावर्ती प्रदेशात - राजस्थान आणि उत्तर गुजरातमध्ये झाल्याचे दिसते.

बहुतेक वेळा वैश्यांचे मूळ ब्राह्मणांत किंवा क्षत्रियांत आढळते. तरीही, वाणिज्य हा मूळ घटक राखून ठेवलेल्यांनी शेवटी एक वेगळी ओळख मिळवली; ती म्हणजे वाणी.