Portuguese Traces: खुणा पुसणे ही वसाहतवादाचीच नक्कल

फादर विक्टर फेर्राव

Portuguese Traces लॉर्ड मॅकॉलेचे प्रसिद्ध इतिवृत्त आहे, ज्यात त्यांनी, ‘वंश आणि रंगाने भारतीय, परंतु अभिरुची, मते, नैतिकता आणि बुद्धीने इंग्लिश असा एक वर्ग’ तयार करण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. ही तत्कालीन वसाहतवादी मानसिकतेतून निपजलेली सुधारणांची इच्छा आहे.

ज्याला फ्रांझ फॅनॉन ‘ब्लॅक स्किन व्हाइट मास्क(भीती आणि द्वेष याची अतार्किक भावना)’ म्हणतात किंवा व्ही. एस. नायपॉल ज्याला ‘मिमिक मेन (स्वतःला निकृष्ट ब्रिटिश नागरिक समजणे आणि इंग्लंडच्या राजकीय आणि आर्थिक रचनेची नक्कल करण्याचा सर्वतोपरी प्रयत्न करणे)’ म्हणतात.

डॅनियल डेफोची 1719 ची ‘रॉबिन्सन क्रूसो’ ही कादंबरी अनेकांच्या स्मरणात असेल. ज्यामध्ये रॉबिन्सन शुक्रवारी काळ्या लोकांना सभ्य बनवताना दाखवले आहे. सभ्यतेचे कार्य करताना हे वसाहतवादाचे प्रदर्शन होते. आता गोव्यातील पोर्तुगीजांच्या सर्व खुणा पुसून टाकण्याची मुख्यमंत्री प्रमोद सावंत यांनी व्यक्त केलेली इच्छा वसाहतवाद्यांची नक्कल करणारी दिसते.

गोव्याचे माननीय मुख्यमंत्री पोर्तुगीजांच्या सभ्यतेच्या मोहिमेची नक्कल करत आहेत आणि त्यामुळे उपरोधिकपणे ते वसाहतवादी विचार मांडत आहेत. वसाहतवाद्यांना त्याची नक्कल करणारी माणसे निर्माण करायची होती.

आता पोर्तुगीजांच्या खुणा पुसून टाकण्याची इच्छा, वसाहतवादी शक्ती आणि ज्ञानाची प्रभावी आणि मायावी रणनीतीची नक्कल आहे. वसाहतवाद्यांच्या या शाही रणनीतीचा उपयोग, ‘मते, नैतिकता आणि बुद्धीने भगवा’ वर्ग निर्माण करण्यासाठी केला जात आहे.

वसाहतवाद्यांना त्यांची मते, त्यांची नैतिकता व त्यांच्या बुद्धीने वागणारी माणसे हवी होती. त्यांचीच नक्कल करणाऱ्या भारतीय व गोमंतकीय राजकारण्यांना त्यांची मते, त्यांची नैतिकता व त्यांच्या बुद्धीने वागणारी माणसे हवी आहेत. अर्थात असे भगवेकरण झालेली माणसे त्यांच्या वर्चस्वाखाली राहतील, हे त्यामागचे गृहीतक आहे.

पण होमी भाभांसारखे वसाहतोत्तर काळात सिद्धांत मांडतात की नक्कल ही दुतोंडी असते. ती सहज दुसरी बाजू घेऊ शकते. कधी या बाजूने बोलते तर कधी त्या बाजूने बोलते. जेव्हा नक्कल संकरित बनते तेव्हा ती वसाहतवादी भूमिकेला विकृत करते. वसाहतीनंतरच्या समाजात संकरित नक्कल प्रबळ संस्कृतींनाही विस्थापित करते.

परिणामी नक्कलीचे असे संकरित स्वरूप आणि नक्कल करणाऱ्या व्यक्तींना दूषित म्हणून पाहिले जाते. अशा व्यक्ती स्वत:चे वर्चस्व स्थापन करण्यासाठी इतरांवर राज्य करण्याच्या वसाहतवादी मानसिकतेची नक्कल करतात.

भाभा सूचित करतात की, संकरित नक्कल मूळ वसाहतवादापेक्षाही जास्त भयानक बनते. अशा पद्धतीने जुना वसाहतवादच नवी संकरीत रूपे घेऊन वसाहतोत्तर काळात थैमान घालतो.

वसाहतवादी दृष्टिकोन केवळ वसाहती आणि उत्तर-वसाहतवादी आणि पूर्व-वसाहती यांच्यातील सीमारेषांपुरताच मर्यादित राहत नाही. आपल्याकडे जे आहे तो वसाहतवादाचा अस्पष्ट संकर आहे. संकरितता सत्ताधारी प्रबळ व्यवस्थेचे विघटन करेल किंवा चौकशी करेल आणि म्हणून ते राजकीय प्रतिवादाचे स्थान बनवले जाईल.

ज्यामुळे पूर्वीच्या उच्चभ्रूंना पुन्हा सत्ता स्थानी आणण्यास सक्षम करू शकेल. प्रश्न असा आहे की, आपण संकरित वसाहती आणि उत्तर-वसाहत स्वरूपांचे उच्चाटन करून त्याऐवजी ज्यांना वगळण्यात आले होते त्यांच्याच हाती पुन्हा समाज द्यायचा आहे का? हे शक्य आहे का? उत्तर वसाहत काळात दोन्ही विचार एकत्र का चालू शकत नाही?

वसाहतींमुळे जे बदल घडले ते स्वीकारून मूळ स्वरूप टिकवता येणे शक्य आहे. वसाहतवाद्यांनी जे केले तेच आपणही करून त्यांच्यासारखेच का बनावे? आपल्या वसाहतवादी भूतकाळाची आठवण करून देणाऱ्या संकरित स्वरूपांना प्रतीके किंवा केंद्रबिंदू का ठरवायचे?

वसाहतवाद हा केवळ एकतर्फी व्यवहार नव्हता. वसाहतवासीदेखील परस्पर संबंधांसाठी जबाबदार होते. त्यामुळेच गोव्याला चाडेचारशे वर्षे वसाहत राहण्याचा लौकिक, वेगळेपणा मिळाला आहे.

गोव्यात आज अनेक संकरित प्रकार आहेत. त्यातील किती खोडून काढणार सरकार? वसाहतधारकांना ब्राझीलमधून काजू मिळाले आणि आम्ही ते फेनी बनवण्यासाठी संकरित केले. वसाहतवाल्यांना दक्षिण अमेरिकेसाठी बटाटे मिळाले आणि आम्ही वडा आणि इतर चवदार पदार्थ बनवले.

वसाहतधारकांना चिलीसाठी मिरची मिळाली आणि आम्ही ती आमच्या कडीमध्ये संकरित केली. वसाहतीकाराकडून आम्हाला फुटबॉल, क्रिकेट मिळाले आणि आज आम्ही त्यांचा स्वीकार केला आहे.

वसाहत, वसाहतीआधी व वसाहतीनंतर यांच्यात कोणतीही स्पष्ट सीमा नाही. आपल्याला जे आढळते ते बदल आणि सातत्य आहे. आपल्या समाजाच्या संकरित वास्तवानुसार जगण्यासाठी आपण दुर्बल नाही. सभ्यतेच्या दुसऱ्या मिशनच्या अपमानाची आम्हाला गरज नाही. आम्हाला वसाहत करणाऱ्यांची नक्कल करणाऱ्या माणसांची आम्हाला गरज नाही.

आम्ही गोवावासीय म्हणून वसाहतवादी उत्पत्ती असलेल्या सीमांच्या पलीकडे मुक्तपणे जगू इच्छितो. आमच्या वसाहतीनंतरच्या काळात वसाहतवादाची नक्कल करणाऱ्यांनी आम्हाला त्याच काळात पुन्हा ढकलण्याचा प्रयत्न सुरू केला आहे. आम्हाला वसाहतींच्या कार्यक्षम संहितांची आवश्यकता नाही.

दुर्दैवाने, गोव्यातील पोर्तुगिजांच्या खुणा पुसून टाकण्याची इच्छा वसाहतवाद्यांच्या नियमांनी व्यक्त केली जात आहे. आम्हाला वसाहतकर्त्यांच्या या कार्यक्षम संहितेची आवश्यकता नाही. आपण गोवावासीयांनी आपला भूतकाळ संकरित केला आहे आणि आपला वर्तमान आणि भविष्य संकरित करू. बाहेरून किंवा आतून कोणत्याही साम्राज्यवाद्यांनी लादलेल्या सीमांच्या पलीकडे जगू.