अवित बगळे
पणजी

क्षेत्रपाल देवता आणि त्यांच्या उन्नती प्रक्रियेच्या ऐतिहासिक तथ्यांचा संबंध शोधणे हे एक कठीण काम आहे. परंतु हे काम पुरातत्त्व अवशेष आणि यथार्थ पुराव्यांच्या आधारे केले जाऊ शकते. क्षेत्ररक्षकांना अलौकिक ठरवून त्यांच्या सुवर्ण इतिहासाची परंपरा आणि आपला वारसा शोधण्याचा मार्ग गमावला गेला आहे, असा निष्कर्ष यवतमाळ इतिहास अभ्यासक अशोक राणा यांनी आज दोनापावल येथे काढला.
साहित्य अकादमीने आयोजित केलेल्या चर्चासत्रात ते बोलत होते. ते म्हणाले, पूर्वजांचा आदर करण्यासाठी पंथ विकसित झाले. सुरुवातीच्या काळातले सर्व क्षेत्रपाल या शक्ती संप्रदायाशी संबंधित आहेत. त्यांचे रूप हे परमात्माचे आहे. या कारणास्तव प्रस्थापित धार्मिक प्रणालीने त्यांना सर्वसामान्य देवता म्हणून वर्गीकृत केले आहे. जेव्हा धर्माशी शक्ती संप्रदायाचा संबंध अस्तित्वात आला तेव्हा त्याचे रूपांतर पंथात झाले आणि प्रस्थापित धर्मांची गुलामी नाकारणारे समुदाय आणि त्यांचे स्वतंत्र अस्तित्व टिकवून ठेवले. यानंतर उच्चवर्गीय उपासकांनी त्याला दत्तक घेतले.
अनेक गावांत सातेरीची पूजा केली जाते, त्याचप्रमाणे क्षेत्रपाल वेताळाचीही पूजा केली जाते. क्षेत्रपालाचे मूळ स्वरूप येथेच अस्तित्वात आहे. त्याच्या उजव्या हातात आणि डाव्या हातात तलवार ढाल दिसत आहे. त्यामध्ये दंतकथांचा थर कितीही जोडला गेला तरी त्याला काही फरक पडत नाही.
कोकण आणि गोव्यातील भक्त प्रस्थापित देवतांच्या प्रभावाविषयी आदरपूर्वक काळजी करीत नाहीत. आपली उपासना चालू ठेवतात, असेही निरीक्षण त्यांनी नोंदवले.
कोकण हा शब्द कुंकण या शब्दापासून आला आहे. ‘कुं’ या एकाक्षरी शब्दाचा अर्थ पृथ्वी आहे. आणि या शब्दाचा अर्थ पृथ्वीवरील कण आहे, याचा अर्थ असा आहे, की पृथ्वी कणांपासून बनली आहे. भूदेवी हे एक प्रतीक आहे, परिणामी, भूदेवीचे क्षेत्र म्हणजे कोकण असा हा उलगडा आहे. याला भूदेवी रेणुका असेही म्हणतात आणि याचा अर्थ असा आहे की त्यातून सातेरी म्हणजेच रेणुका असे वाटू शकते. सातेरी हा रेणुका या शब्दाला प्रतिशब्द मानला जाऊ शकतो, पण त्यांचा पंथ आणि क्षेत्रपाल
स्वरूप भिन्न आहे, असे त्यांनी नमूद केले.