तेनसिंग रोद्गीगिश

विद्याधर जीमूतवाहनाचे वंशज म्हणवीत. या जीमूतवाहनाने एका नागाला वाचविण्याकरिता स्वतःचा देह एका शिलेवर बसून गरुडाला अर्पण केला होता म्हणून या वंशाला शिलाहार म्हणजेच शिलेवरील गरुडाचा आहार, असे नाव पडले’, असे खारेपाटण येथे सापडलेल्या शिलालेखात व ताम्रपटात आढळते.

(संदर्भ : मिराशी, १९७७ : कॉर्पस इंस्क्रिप्शनम इंडिकारम, खंड ६, १९१). दक्षिण कोकण, उत्तर कोकण आणि कोल्हापूर या शिलाहाराच्या तीनही प्रमुख शाखा, त्यांचे मूळपुरुष विद्याधर जिमूतवाहन असल्याचे मानतात.

शंखचूड नावाच्या नागाला गरुडाच्या तावडीतून सोडवण्यासाठी जीमूतवाहनाने आपल्या प्राणांची आहुती दिली असे म्हणतात. नाग आणि गरुड हे दोन्ही बहुधा लोकांचा समुदाय असावा. जिमूतवाहन आणि जिमूतकेतू ही नावे मात्र इतर कोणत्याही संदर्भात आढळत नाहीत.

विद्याधर कोण आहे? संस्कृत व्युत्पत्तीनुसार विद्याधारण करणरा असा अर्थ होतो. विद्याधराचे वर्णन अनेकदा दैवी सामर्थ्यांसह अलौकिक प्राणी म्हणून केले गेले आहे. परंतु शिलालेखात किंवा ताम्रपटात ज्या अर्थाने हा शब्द वापरला आहे तो या अर्थाने दिसत नाही.

बहुधा शिलाहारांनी पुराणकथेतून त्यांचा शोध घेतला असावा. काही राजे किंवा योद्ध्यांचे मूळ, वास्तविक किंवा पौराणिक असायचे. त्यामागे, विद्याधारा कोणती असू शकते? जैन रामायणात विद्याधराचे वर्णन ’वैताह्य पर्वतावर पसरलेल्या राज्यावर राज्य करणारे आकाशीय प्राणी’ असे केले आहे.

वैताह्य पर्वत कोठे आहेत हे आम्हाला माहीत नाही; अस्तित्वात असलेल्या कोणत्याही पर्वतश्रेणीस हे नाव जोडलेले नाही, या नावाने ओळखले जात नाहीत. परंतु त्यांचे वर्णन ’पर्वतरांगांसह क्षितिजापासून क्षितिजापर्यंत पसरलेले उंच पर्वत’, असे आहे.

‘अगणित गुहा आणि वृक्षांचे विपुल उपवन’, असेही त्याचे वर्णन आढळते. हा पर्वत म्हणजे विंध्य असेल का? विद्याधराच्या कथानकातील भौगोलिक वर्णन पाहिल्यास उदयपूर, मेघपूर, रत्नपूर, लंका, सिंहल, बार्बारकुला, किष्किंधा, इ. परंतु, किष्किंधा वगळता, इतर कोणत्याही ठिकाणाची नावे आढळत नाहीत;

कर्नाटकातील कोप्पल जिल्ह्यातील हम्पीजवळील तुंगभद्रा नदीच्या आसपासचा प्रदेश म्हणून किष्किंधा अनेक विद्वानांनी मान्य केला आहे. विद्याधराच्या राज्याचा भाग असलेले किष्किंधा, जैन रामायण आणि वाल्मिकी रामायण या दोन्ही ग्रंथांमध्ये हे वानर राज्य होते, असा उल्लेख आढळतो.

विद्याधराचा आणखी एक संदर्भ, पैठण येथील सातवाहन राजाच्या दरबारातील मंत्री गुंडा याने लिहिलेला बृहतकथेमध्ये आहे. (संदर्भ : सरकार, १९६९ : एन्शिअंट माळवा अँड विक्रमादित्य ट्रेडिशन, १०७). बृहत्कथा ही शिवपार्वती यांच्याशी संबंधित सात विद्याधर सम्राटांच्या जीवनाची कथा आहे, जी गुंडाह्यांनी विंध्य जंगलात वनवासात असताना लिहिली होती.

(संदर्भ : कोनोव, १९१० : द होम ऑफ पैसाची, ९६) आमच्याकडे मूळ मजकूर नाही, आणि त्यावर आधारित नंतरचे साहित्य - सोमदेवाची कथासरित्सागर, कृष्णेंद्रची बृहतकथामंजारी, बुधस्वामीनची बृहतकथा सहकुटुग्रह, बुधस्वामीनची बृहतकथा एकटाई आणि संघदासगणिन यांची वासुदेवहिंडी - खूप वेगवेगळे आहे.

पण मुख्य कथानक वासुदेव कृष्ण, बलदेव बलराम आणि प्रतिवासुदेव जरासंध यांच्या जीवनाभोवती गुंफलेले दिसते. (संदर्भ : नेल्सन, १९७८ : बृहत्कथा स्टडीज- द प्रॉब्लेम ऑफ ऍन अर-टेक्स्ट, ६७३) यावरून विद्याधर कोण असू शकतो याचा संकेत मिळतो.

जैन रामायण आणि बृहत्कथा या दोन्हींना एकत्र करून शोध घेतल्यास विंध्येच्या दोन्ही बाजूंना विद्याधराचा प्रदेश सापडू शकेल. कदाचित पश्चिमेऐवजी पूर्वेकडे तो सापडण्याची शक्यता अधिक आहे. पूर्वेकडील गंगासिंधू मैदान आणि नर्मदा ओलांडून दख्खन भागही असू शकतो.

विद्याधरामध्ये आपले स्वारस्य हे क्षत्रियांच्या वडुकरांबरोबरच्या परस्पर संवादावर प्रकाश टाकण्यात आहे. रामायण याबाबतीत आम्हाला मदत करेल अशी आमची अपेक्षा आहे. तेव्हाच कदाचित क्षत्रियाची, ब्राह्मणांसोबत किंवा त्याशिवाय, मध्य भारतातील रहिवासी असलेल्या वडुकरांशी मोठी चकमक झाली असावी.

दख्खनचे क्षत्रिय शुद्ध गंगा-सिंधू भागातील होते की नाही हे आम्हाला माहीत नाही. गंगा-सिंधू मैदान आणि दख्खन यांच्यामध्ये पशुपालकांचा मुक्त प्रवाह होता हे लक्षात घेता, कालांतराने दख्खनमध्ये क्षत्रियांचा एक अभेद्य वर्ग उदयास येण्याची शक्यता जास्त आहे.

कदाचित तसे झाले असेल किंवा कदाचित पूर्णपणे नाही; कदाचित शुद्ध गंगा-सिंधू क्षत्रियांचा समुदाय टिकला असेल. आपण त्यावर नंतर येऊ, कारण त्यामुळे गोव्याच्या चाड्डींबद्दलचे दीर्घकाळ न सुटलेले रहस्य उलगडू शकते. त्यासाठी विद्याधराचे वर्णन हा एक महत्त्वाचा संकेत असू शकतो.

विद्याधर स्त्रियांचे ’सौंदर्य आणि सद्गुणांमध्ये देवदूत, परम सुंदर, स्वतःमध्ये दुर्मीळ कृपा आणि वैभव एकत्र करणाऱ्या’, असे वर्णन व पुरुषांचे ’सूर्यासारखे तेजस्वी, अनेक कलांचे निपुण आणि उल्लेखनीय शौर्याचे नायक’, असे वर्णन जैन रामायणात आढळते.

विशेष म्हणजे हेच गुण वाल्मिकी रामायण राम, लक्ष्मण आणि भरत यांसारख्या नायकांमध्ये चित्रित करतात. शुद्ध चारित्र्य, शारीरिक सौंदर्य आणि शौर्य. त्यामुळे हे कमी-अधिक प्रमाणात स्पष्ट होते की दोन्ही आवृत्त्या एकाच लोकांचे वर्णन करत आहेत; फरक एवढाच आहे की जैन रामायण त्यांच्यासाठी ‘विद्याधर’ हा शब्द वापरला आहे, तर वाल्मिकी रामायणात तसा उल्लेख नाही.

परंतु या लोकांचा आणखी एक गुण आहे जो खूपच रंजक आहे. ते पूर्वेकडील गंगा-सिंधूच्या मैदानातील होते, ज्याला ब्रॉन्कोर्स्ट ‘ग्रेटर मगध’ म्हणतात. (संदर्भ : ब्रॉन्कहोर्स्ट, २००७ :ग्रेटर मगध - स्टडीज इन द कल्चर ऑफ अर्ली इंडिया, ४) जैन रामायणातील विद्याधरामध्ये अहिंसा आणि आत्मविद्येचे अद्वितीय गुण आहेत, जे त्यांना इतर रहिवाशांपासून वेगळे करतात.

चक्रवर्तींच्या मते, उपनिषदाच्या काळापर्यंत, गंगा-सिंधूच्या मैदानात दोन भिन्न विचारसरणींमध्ये भेद निर्माण झाले होते - ब्राह्मणाच्या नेतृत्वाखालील कुरु-पांचल आर्यांचा यज्ञविधी, आणि शास्त्राची आत्मविद्या, ज्यात राजा जनक आणि याज्ञवल्क्य यांचा समावेश होता.

(संदर्भ : चक्रवर्ती, १९७४ : जैन लिटरेचर इन तमीळ, ६). विद्याधराच्या या गुणांचे वर्णन करणारा मजकूर जैन आहे, असे कुणी म्हणू शकेल, परंतु आपल्याला राम आणि वाल्मिकी रामायणाच्या इतर नायकांमध्ये खूप समान गुण आढळतात, ही बाब नाकारता येत नाही.

जैन साहित्यात असलेला विद्याधर हा गंगा-सिंधूच्या मैदानातील शुद्ध क्षत्रिय असावा का? दख्खनमध्ये गेल्यावर वडूकरांसोबतचा त्यांचा संबंधही आपल्याला तपासून पाहावा लागेल. दोघांच्या मिलनातून एक नवा समुदाय निर्माण झालेला दिसतो;

असे असले तरी शुद्ध गंगा-सिंधूच्या मैदानातील क्षत्रिय समुदाय टिकून आहे असे दिसते. कदाचित यांनाच पुढे विद्याधर म्हणून ओळखले जाऊ लागले असावे. आता, गोव्याच्या चाड्डींबद्दलचे दीर्घकाळ न सुटलेले रहस्य उलगडण्याच्या काही पावलेच आपाण दूर आहोत.