मिलाग्रीस आणि लईराई : दैवी ऐक्याचे प्रतीक

सुशीला सावंत मेंडीस

केवळ ‘गोंयच्या सायबा’चा सणच नाही, तर सगळे गोमंतकीय मिळून साजरे करतात, अशा सणांची मांदियाळी गोव्यात आहे. म्हापसा येथील मिलाग्रीस पर्व आणि शिरगाव येथील श्रीदेवी लईराईची जत्रा १३ वर्षांनंतर एकाच दिवशी, उद्या दि. २४ एप्रिल २०२३ रोजी साजरी होणार आहे. दोन भिन्न संस्कृतीतील दोन बहिणींच्या उत्सवाची भाविक आतुरतेने वाट पाहत आहेत.

लईराईच्या भक्तांनी मिलाग्रीस सायबिणीला शिरगाव देवस्थानकडून तेल अर्पण करण्याची परंपरा पाळली आहे आणि म्हापसा येथील सेंट जेरोम चर्चमधून लईराई देवीला मोगऱ्याची फुले अर्पण केली जातात. उद्या हा खरोखरच असा दिवस आहे, जेव्हा हिंदू आणि कॅथलिक दोघेही देवीची आणि सायबिणीची श्रद्धापूर्वक आणि उत्साहाने पूजा करतील.

परंपरेनुसार इस्टरनंतरच्या तिसऱ्या सोमवारी मिलाग्रीसचे फेस्त साजरे केले जाते, तर देवी लईराईचा उत्सव वैशाख शुद्ध पंचमीला येतो. ज्याचा अर्थ असा आहे की, हे दोन्ही सण दरवर्षी फक्त एक किंवा दोन दिवसांच्या अंतराने साजरे केले जातात. तिथी आणि वार जुळून येण्याचा योगायोग १९७० आणि २०१०मध्ये फक्त दोनदाच जुळून आला होता. हा अत्यंत दुर्मीळ योगायोग आहे. नोव्हेनाच्या नऊ दिवसांत, म्हापसा आणि आसपासच्या भागांतील कॅथलिक त्यांच्या शहरातील सेंट जेरोम यांना समर्पित चर्चमध्ये जमतील व अवर लेडी ऑफ मिलाग्रीस किंवा मिलाग्रीस सायबिण यांची भक्तिभावाने पूजा करतील.

हिंदू चर्चबाहेर ठेवलेल्या अवर लेडी ऑफ मिरालेसच्या आणखी एका मूर्तीवर तैलाभिषेक करण्यासाठी रांगा लावतील. या हिंदूंसाठी अवर लेडी ऑफ मिरॅकल्स ही त्यांच्या शिरगाव येथील लईराई देवीची बहीण आहे - हे मंदिर १५ किलोमीटर अंतरावर आहे. लोककथेप्रमाणे अवर लेडी ऑफ मिलाग्रीस तिच्या बहिणीला, देवी लईराईला जत्रेदरम्यान भेट म्हणून फुले पाठवायची. देवी लईराई तिच्या बहिणीच्या फेस्तासाठी तेल पाठवायची.

डॉ. मारिया द लॉर्डेस ब्रावो दा कोस्ता ई रॉड्रिग्ज यांनी त्यांच्या ‘फेस्ट्स, फेस्टिव्हल्स अँड ऑब्झर्व्हन्सेस ऑफ गोवा’ या पुस्तकात लिहिल्याप्रमाणे, असे मानले जाते की दोन्ही बहिणी आपापल्या सणांच्या दिवशी एकमेकांना भेटतात. त्यांनी असेही लिहिले आहे की अवर लेडी ऑफ मिरॅकल्सला मूलतः नोसा सेन्होरा डे टोडोस म्हणून बेन्स (अवर लेडी ऑफ ऑल ब्लेसिंग्ज) म्हणून ओळखले जात होते परंतु तिने तिच्या भक्तांसाठी अनेक चमत्कार केल्यामुळे तिला ‘मिलाग्रीस’ हे नाव मिळाले. कॅथलिक आणि हिंदू दोन्ही भाविक फेस्ताच्या दिवशी अवर लेडी ऑफ मिलाग्रीसच्या कृपाप्राप्तीसाठी मेणबत्त्या, तेल, पैसे आणि मेणापासून बनवलेले सूक्ष्म शरीराचे अवयव दान करतात.

अवर लेडी ऑफ मिरॅकल्स किंवा मिलाग्रीस सायबिण, ही मुळात देवी लईराईची बहीण मीराबाई असल्याचे मानले जाते. मीराबाईचे एक मंदिर पोर्तुगिजांनी त्यांच्या कारकिर्दीच्या उत्तरार्धात नष्ट केले. गोव्यातील उत्तरेकडील भाग काबीज केल्यावर ते नष्ट होईपर्यंत मये येथे ते मंदिर होते. देवी मीराबाईचे मंदिर नष्ट झाल्यामुळे, तिने आता तिच्या भक्तांसाठी अवर लेडी ऑफ मिलाग्रीसचे रूप धारण केले आहे. शिरगाव येथील लईराई, मये येथील महामाया, मुळगाव येथील केळबाय आणि मोरजीतील मोरजाई, शीतलाई व अजदीपा या मीराबाईंच्या सहा बहिणी आजही गोव्यात पूजल्या जातात. त्यांचा एकुलता एक भाऊ खेतोबा याची चोपडे येथील मच्छीमार लोक पूजा करतात.

या भगिनींची गोव्यातील गावकर ग्रामदेवता म्हणून पूजा करतात. मौखिक लोककथेनुसार, लईराई आणि तिचा भाऊ खेतोबा यांच्यातील भांडणामुळे भावंडांना वेगळे केले गेले. अजदीपा ही बहीण अंजदीप नावाच्या बेटावर गेली असे मानले जाते. या बहिणींना माया म्हणजे ‘प्रथम माता’ म्हणूनही ओळखले जाते. लोककथेनुसार बहिणी आणि भाऊ वर्षातून एकदा भेटवस्तू घेऊन एकमेकांना भेटायला येतात. सर्व अजूनही बहिणी असल्याने, असे समजले जाते की लोक त्यांची मंदिरात किंवा चर्चमध्ये पूजा करतात.

जरी विभागले गेले तरीही गोव्याच्या लोकांची संस्कृती एकच आहे, हे सांगणारा हा भावनिक अनुबंध आहे. लईराईची पूजा कलशाच्या स्वरूपात केली जाते. दरवर्षी पाण्याने भरलेला कलश आणि देवी लईराईचे प्रतीक असलेल्या चमेलीच्या फुलांच्या काही कळ्या धोंड (पुजारी) विधिवत मिरवणुकीत घेऊन जातात. आपल्या भावाशी वाईट वागणूक केलेल्या दोन बहिणी पश्चात्तापदग्ध होत अग्नीतून चालत जातात, त्याचे प्रतीक म्हणून भाविक होमकुंडातून चालत जातात आणि समारंभाचा समारोप होतो.

रॉबर्ट एस. न्यूमन यांनी त्यांच्या ‘ऑफ अंब्रेलाज, गॉडेसेस आणि ड्रीम्स: एसेज ऑन गोवन कल्चर अँड सोसायटी’ या पुस्तकात असे मत मांडले आहे की, गोव्याची संस्कृती ही प्रादेशिक पद्धतीवर आहे जी सामान्यत: संपूर्ण भारतात आढळते. विविध संस्कृतींच्या घटकांचे सह-अस्तित्व आढळते.

गोव्यात घराणे किंवा नातेसंबंधांविषयी विशेष जाणीव आहे व ते तितक्याच आत्मीयतेने जपलेही जातात. जरी सोळाव्या शतकाच्या सुरुवातीस ख्रिस्तीकरण झाले, तरी पंथ बदलले, संबंध अजूनही तसेच आहेत. चर्च आणि देवळे वेगवेगळ्या उपासना, श्रद्धा यांचे प्रतिनिधित्व करत असल्या, तरीही अंतर्गत आपलेपणा अद्याप टिकून आहे. एकमेकांना जवळ घेऊन येणाऱ्या प्रथा, परंपरा कसोशीने पाळल्या जात आहेत.

अनेक लोक, हिंदू आणि कॅथलिक दोन्ही समाजांचा विचार न करता, विशिष्ट सणांमध्ये एकाच देवतेची पूजा करतात किंवा त्यांचा सन्मान करतात. हजारो गोमंतकीय गोवाभर होणाऱ्या सांस्कृतिक सणांमध्ये, फेस्तांमध्ये सहभागी होतात. सामुदायिक शक्ती आणि प्रार्थना यातून देवतांचे आशीर्वाद प्राप्त करतात.

शांतादुर्गा कुंकळकरीण, शांतादुर्गा वेरोडेकरीण, जांबावलीचा श्रीदामोदर यांच्या जत्रा व गुलालोत्सव, शिवोलीतील जागर, शिरगाव येथील होमकुंड विधी आणि म्हापसा येथील अवर लेडी ऑफ मिलाग्रीसचे फेस्त यांचा अशा सणांमध्ये, उत्सवांमध्ये समावेश होतो. गोव्याच्या विविध भागांत साजऱ्या होणाऱ्या अशा कार्यक्रमांमध्ये गोवावासीय मोठ्या संख्येने सहभागी होऊन आपले सामाजिक नातेसंबंध जपतात. अशा प्रकारच्या सामायिक नातेसंबंधाच्या भावनांनी गोव्यातील सामाजिक शांतता अबाधित राखली आहे. बदललेल्या विद्वेषाच्या राजकारणाने ग्रस्त झालेल्या भारताच्या इतर राज्यांपेक्षा गोवा खूपच शांत व सलोखा राखणारे राज्य आहे.

गोमंतकीय देवीला अनेक रूपात पूजतात. पोर्तुगीज येण्याआधी सांतेरी, अंबा, महामाया, नवदुर्गा, शांतादुर्गा आणि अशा अनेक रूपांत देवीची पूजा होत असे. पोर्तुगिजांच्या आगमनाने, व्हर्जिन मेरीची ओळख झाली. अशाप्रकारे गोमंतकीय मातृदेवतेच्या एका रूपापासून दुसऱ्या रूपातील पूजेसाठी वळले. देवीला समर्पित असलेली अनेक मंदिरे अवर लेडीला समर्पित चर्च म्हणून त्यांची पुनर्बांधणी झाली. त्यामुळे, सांस्कृतिक संलयन, संश्‍लेषण गोव्यामध्ये पाहायला मिळते.

त्यामुळे गोव्यातील सण किंवा फेस्त हे सांस्कृतिक एकात्मतेचा वस्तुपाठ आहेत. सगळे गोमंतकीय वात्सल्याच्या एकाच धाग्याने बांधलेले आहेत. देवी लईराईची जत्रा आणि मिलाग्रीस सायबिणीचे फेस्त उत्तर गोव्यातील सर्व गोमंतकीयांना एकत्र बांधून ठेवणारे शक्तिपीठ आहे. केवळ उत्तर गोव्यातीलच नव्हे तर संपूर्ण गोव्यातील गोमंतकीयांचा अनुबंध यामुळेच कायम आहे.

गोमंतकीय त्यांच्या भूमीवर दीर्घकाळ राज्य करणाऱ्या देवतांची मुले आहेत आणि त्यांनी आपली जात, वर्ग आणि पंथ यांची बंधने देवी आणि सायबिणीला शरण जाताना बाजूला ठेवली आहेत. अनेक वेळा, व्होटबँकेच्या राजकारणाने लोकांमध्ये फूट पाडली जाते. परंतु फेस्त आणि जत्रा यांसारखे प्रसंग आहेत जे एकतेचे मजबूत बंधन निर्माण करतात. देवी आणि सायबिण या दोन्ही माता, सर्व गोमंतकीयांना आपल्या दैवी आशीर्वादाने एकत्र आणतात!