Tipu Sultan History: ब्रिटिशांच्या आक्रमणानंतर 'फारसी महाभारत' असलेल्या टिपू सुलतानच्या अद्भुत ग्रंथालयाचे काय झाले?

सर्वेश बोरकर

टिपू सुलतान, ज्याला आपण ‘भारताचा प्रसिद्ध योद्धा’ म्हणून संबोधतात, त्याचे खरे सत्य जगाला सांगण्यासाठी बरेच काही उलगडणे बाकी आहे. इतिहासकार लुईस बी. बौरी यांच्या मते, टिपू सुलतानने भारताच्या दक्षिणेकडील भागात केलेला विनाश हा कुख्यात गझनीचा महमूद, अलाउद्दीन खिलजी आणि नादिर शाह यांनी भारतातील रहिवाशांवर केलेल्या अत्याचारांपेक्षा अधिक क्रूर होता.

१७८८साली टिपू सुलतानाने कोडगूवर हल्ला केला आणि अनेक शहरे, गावे उद्ध्वस्त केली. टिपूचे दरबारी आणि चरित्रकार मीर हुसेन किरमाणी यांनी या हल्ल्यामुळे कुशलपुरा (आता कुशलनगर), तलकावेरी, मडिकेरी आणि इतर ठिकाणची शेकडो गावे कशी जाळली गेली याचे तपशीलवार वर्णन केले आहे. कुर्नूलचे नवाब रनमुस्त खान यांना लिहिलेल्या पत्रात टिपूने ४०,००० कुर्गींना कैदी म्हणून नेल्याची, त्यांना जबरदस्तीने इस्लाम स्वीकारायला लावल्याची आणि त्यांना अहमदी सैन्यात समाविष्ट केल्याची बढाई मारली आहे.

मलबार प्रदेशावरील आक्रमणाचे चित्रण थोडेसे अस्पष्ट आहे. कोडगुप्रमाणेच केरळच्या मलबारमधील टिपूने केलेल्या खुनी हल्ल्यांचे अवशेष आजही या प्रदेशात दिसतात. कोझिकोडच्या मलबार शहराला त्याच्या हल्ल्यांचा सर्वाधिक फटका बसला. कोझिकोडमधील विनाश इतका गंभीर होता की त्यामुळे शहराचा रंग कायमचा बदलला. शहरात सुमारे ७,००० ब्राह्मण अय्यंगार कुटुंबे आणि अनेक हिंदू कुटुंबे होती. टिपूने त्यापैकी सुमारे २००० जणांची कत्तल केली, ज्यामुळे वाचलेल्या अनेकांना जंगलात पळून जावे लागले.

आजही, येथील अय्यंगार दीपावलीचा सण साजरा करत नाहीत, कारण टिपू सुलतानच्या आदेशानुसार त्यांच्या समुदायातील ७००हून अधिक सदस्यांची कत्तल दीपावलीच्या सणाच्या दिवशी करण्यात आली होती.

अशा या कुख्यात टिपू सुलतानाची एक दुसरी बाजूही आहे, त्याचे जगाला रहस्य उलगडणे बाकी आहे. अशीच एक आश्चर्यकारक गोष्ट म्हणजे टिपू सुलतान यांचे एक अद्भुत ग्रंथालय. म्हैसूर नवाब हैदर अलीच्या विपरीत, टिपू सुलतान शिक्षित होता. हैदर अली अशिक्षित असला तरी, त्याने आपले लोक-कुटुंब, मित्र आणि टिपू सुलतान यांचा समावेश असलेल्या नातेवाइकांना शिकण्यासाठी आणि लिहिण्यासाठी प्रोत्साहित केले श्रीरंगपट्टणातील लाल महाल पॅलसजवळील त्यांच्या ग्रंथालयत त्यांनी ठेवलेल्या पुस्तकांचा लेखाजोखा मिळतो. इंग्रजांनी १७९९च्या चौथ्या आणि शेवटच्या अँग्लो-ब्रिटिश युद्धात म्हैसूरच्या टिपू सुलतानचा पराभव केला आणि ४ मे १७९९ रोजी श्रीरंगपट्टणावर कब्जा केला तेव्हा वाचनालय सुदैवाने जाळले गेले नाही.

ब्रिटिश सैन्याने जवळजवळ सर्व पुस्तके, जर्नल्स, इतिहास, नकाशे, रेखाचित्रे आणि इतर वस्तूंचे ग्रंथालय रिकामी केले. त्यानंतर त्यांनी या वस्तू घरी परत नेल्या इंग्लंड किंवा त्यांच्या लायब्ररी आणि घरांमध्ये मद्रास, कलकत्ता आणि अगदी मुंबईमध्येही.

टिपू सुलतानाची काही पुस्तके कलकत्ता येथील गव्हर्नर-जनरल यांच्या ग्रंथालयाच्या संग्रहाचा एक भाग बनली आणि नंतर १९१७मध्ये भारताची राजधानी कलकत्त्याहून दिल्लीला हलविल्यानंतर प्रथम कलकत्ता आणि दिल्लीतील व्हाइसरॉयच्या ग्रंथालयाचा भाग बनली.

इंग्रजांनी ४ मे आणि ५ मे १७९९ रोजी त्याच्या ग्रंथालयावर छापा टाकला तेव्हा त्यांनी पवित्र कुराण किंवा कुराणवरील ४४ वेगवेगळ्या खंडांची अनुक्रमणिका, कुराणवरील ४१ भाष्ये आणि त्या पण प्रत्येक वेगवेगळ्या लेखकांनी लिहिलेली, ३५ प्रार्थना पुस्तके, ४६ परंपरेवर, सुफीवादावरील ११५ पुस्तके, नीतिशास्त्रावरील २४ पुस्तके, कायदा आणि न्यायशास्त्रावरील ९५ ग्रंथ, १९ कला आणि विज्ञानावरील पुस्तके, ११८ इतिहासाची पुस्तके, १९० कविता आणि गणित व खगोलशास्त्रावर असलेली २० पुस्तके होती.

अनेक हस्तलिखिते पूर्वी कुतुबशाह राजघराण्यातील, विजापूरच्या आदिल शाह राज्याच्या ताब्यात होती तसेच गोलकोंडा, सावनूरचा नवाब आणि चित्तूर आणि कडप्पाची शाही ग्रंथालये त्यातून मिळविली होती. टिपूने कन्नड, हिंदुस्तानी, पर्शियन, अरबी, फ्रेंच आणि इंग्रजी अशा अनेक भाषांवर प्रभुत्व मिळवले होते आणि त्याच्या ग्रंथालयात या प्रत्येक भाषेवर पुस्तके होती.

इंग्रजांनी जेव्हा त्याचे ग्रंथालय लुटले तेव्हा ग्रंथालयातील बहुतेक पुस्तकांवर त्याची स्वाक्षरी आणि शिक्के असल्याचे त्यांना आढळले. अनेक पुस्तकांवर सुलतानचे दुसरे नाव नबी मलिक यांची स्वाक्षरी होती.

इंग्रजांनी जेव्हा ग्रंथालयाची यादी बनवण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा त्यांनी किर्क पॅट्रिकला त्याचे पर्यवेक्षक म्हणून नियुक्त केले. त्यांनी ग्रंथालयातील जवळपास सर्वच पुस्तके पाहिली आणि टिपूने ज्या पुस्तकांवर स्वाक्षरी केली होती त्या पुस्तकांचाही त्याने एक यादी बनवली. किर्क पॅट्रिकने लायब्ररीतील किमान २००० पुस्तके अनुक्रमित केली. ही लूट दोघांमध्ये विभागली गेली इंग्लंडच्या केंब्रिज आणि ऑक्सफर्ड विद्यापीठामध्ये आणि कलकत्याच्या फोर्ट विल्यम कॉलेज व रॉयल एशियाटिक सोसायटीमध्ये. काही पुस्तके ईस्ट इंडिया कंपनीचे इतिहासकार रॉबर्ट ऑर्मेच्या ताब्यात आली, ज्यांनी आपल्या कारकिर्दीत मोठ्या प्रमाणात हस्तलिखिते, पुस्तके आणि पत्रे गोळा केली होती.

चार्ल्स स्टीवर्ट यांनी त्यांच्या ‘ए कॅटलॉग ऑफ द ओरिएंटल लायब्ररी ऑफ द लेट टिपू सुलतान’ या पुस्तकात टिपू सुलतानच्या ग्रंथालयातील सुफीवादावरील ११५ पुस्तकांची यादी केली आहे असेही ते सांगतात.

ग्रंथालयातील इतर पुस्तकांमध्ये सु-अल ओ-जवाब-इ-दारा शिकोह वा बाबा लाल, मुघल राजपुत्र आणि औरंगजेबचा भाऊ राजकुमार दारा शिकोह आणि कैथलचे बाबा लाल दास यांच्या जीवन आणि सिद्धांतांवरील संभाषणाचा तपशील देणारा ग्रंथ समाविष्ट आहे. दुसरे पुस्तक म्हणजे ‘कश्फ अल-महजुब’, अबुल हसन अली बिन उस्मान बिन अली अल-हुजविरी यांचे सुफीवादाच्या व्यावहारिक सिद्धांतावरील सर्वांत जुने पद्धतशीर काम. टिपूच्या ग्रंथालयात इराण, अफगाणिस्तान आणि युरोपीय देशांचीही पुस्तके होती आणि त्याच्याकडे इराणच्या सफावी घराण्याच्या अब्बासच्या जीवनाचा आणि प्रदेशाचा इतिहास असली तारीख-इ-आलम, आरा-इ-अब्बासीसारखी पुस्तके होती. भारत: तारेल बहमनी हा बहमनी राजांचा इतिहास आहे. महाभारताचा दुर्मीळ फारसी अनुवाददेखील टिपूच्या ग्रंथालयाचा भाग होता.