Kerala Temple Crocodile: मंदिराचे रक्षण करणारी, प्रसाद खाऊन राहणारी 'मगर'; केरळच्या श्रीअनंत पद्मनाभ मंदिरातील अद्भुत गोष्ट

केरळमधील कासारगोड जिल्ह्यातील अनंतपुरा या गावात असलेले श्रीअनंतपद्मनाभ स्वामी मंदिर एक प्रसिद्ध पर्यटन स्थळ. हे केरळमधील एकमेव ज्ञात तलावात असलेले मंदिर आणि या मंदिरापर्यंत पोहोचण्याचा एकमेव मार्ग एका पुलावरून जातो. नवव्या शतकात बांधलेले हे मंदिर एका दुर्गम आणि खडकाळ टेकडीवर आहे. येथील देवता श्रीविष्णू किंवा श्रीअनंत पद्मनाभ यांची आहे व तो आदिशेष या नाग देवावर विराजमान आहे.

येथील आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे १९७२पर्यंत गर्भगृहातील मूळ मूर्ती धातू किंवा दगडापासून बनवलेल्या नव्हत्या, तर ‘कडू-शर्करा-योगम’ नावाच्या ७०हून अधिक औषधी पदार्थांच्या मिश्रणाने बनवलेल्या होत्या. १९७२मध्ये या मूर्ती पंचलोह धातूंनी बदलल्या असल्या तरी, आता ‘कडू-शर्करा-योगम’ वापरून बनवलेल्या मूर्ती पुन्हा बसवण्यात आलेल्या आहेत.

या मंदिराभोवती असलेल्या पाण्यात एक मगर राहते. ही मगर एकटी असते आणि पूर्णपणे एकटी राहते. जेव्हा ती मरते तेव्हा दुसरी मगर तिची जागा घेते. १९३४मध्ये एका ब्रिटिश अधिकाऱ्याने आधीच्या मगरीला गोळ्या घालून ठार मारले, तेव्हा एक मगर स्वतःहून तलावात दिसली. तेव्हापासून, मगरीने तलावाला आपले घर बनवले.

मगर कोणालाही इजा करत नाही. तसेच तलावात मुबलक प्रमाणात असलेले मासे आणि इतर जलचर प्राणी खात नाही. ही एक पूर्णपणे शाकाहारी मगर आहे जी मंदिराच्या पुजाऱ्यांनी दिलेल्या प्रसादावर उदरनिर्वाह करते.

देवतेच्या पूजेनंतर, दुपारी मगरीला गूळ आणि तांदळापासून बनवलेला प्रसाद दिला जातो, जो मगरीला गुहेतून बाहेर काढतो व ती फक्त हेच खाते आणि दुसरे काहीही खात नाही. मगरीचे नाव बाबाया किंवा बाबिया. ही मगर गेल्या ८० वर्षांहून अधिक काळापासून तलावात होती.

मंदिरात व आजूबाजूच्या परिसरात असा समज आहे की देवाने तिला आपला संरक्षक आणि प्रभूचा दूत म्हणून नियुक्त केले आहे व या प्रदेशातील कोणत्याही असामान्य किंवा आपत्तीजनक घटनेबद्दल मंदिर अधिकाऱ्यांना सूचना देण्यास सक्षम आहे, असा लोकांचा समज आहे. बाबिया या मगरीला तिच्या ‘दैवी संबंधांसाठी’ बरीच लोकप्रियता मिळाली होती. ९ ऑक्टोबर २०२२ रोजी या मगरीचे निधन झाले.

अनंतपुरा येथील श्रीअनंतपद्मनाभ स्वामी मंदिरातील भक्तांना आश्चर्य वाटले जेव्हा बाबिया नावाच्या पूजनीय मगरीच्या निधनाच्या एका वर्षानंतर ज्या मगरीला पुनर्जन्म देवता मानले जाते या मंदिराच्या तळ्यात एक नवीन मगर दिसली, मगर जिथे असतात तिथे जवळपास कोणतीही नदी किंवा तलाव नाही. ही मगर मानवांसाठी मैत्रीपूर्ण आणि निरुपद्रवी आहे तसेच मंदिराभोवतीच्या तलावात तिची उपस्थिती भागवत पुराणातील सुप्रसिद्ध गजेंद्र मोक्ष कथेची आठवण करून देते.

गजेंद्र मोक्षः किंवा गजेंद्राची मुक्तता ही हिंदू धर्मातील पवित्र ग्रंथ भागवत पुराणातील एक आख्यायिका. ही संरक्षक देवता श्रीविष्णू गजेंद्रज्ञ या हत्तीला मगरीच्या तावडीतून वाचवण्यासाठी पृथ्वीवर आली आणि विष्णूच्या मदतीने, गजेंद्रने मोक्ष , किंवा जन्म आणि मृत्यूच्या चक्रातून मुक्तता प्राप्त केली. त्यानंतर गजेंद्रने देवतेसारखे रूप प्राप्त केले आणि श्रीविष्णूसह वैकुंठाला गेला.

असे मानले जाते की एकेकाळी गजेंद्र नावाचा एक हत्ती होता जो वरुणाने निर्माण केलेल्या ऋतुमत नावाच्या बागेत राहत होता. ही बाग त्रिकूट पर्वतावर, ‘तीन-शिखरांचा पर्वत’, होती . गजेंद्र कळपातील इतर सर्व हत्तींवर राज्य करत होता. एके दिवशी, नेहमीप्रमाणे, तो श्रीविष्णूची प्रार्थना करण्यासाठी कमळाची फुले घेण्यासाठी जवळच्या तलावावर गेला.

अचानक, तलावात राहणाऱ्या एका मगरीने गजेंद्रवर हल्ला केला आणि त्याचा पाय धरला. गजेंद्रने मगरीच्या तावडीतून सुटण्याचा बराच वेळ प्रयत्न केला. संघर्ष अंतहीन दिसत असल्याने, त्याने त्याच्या ऊर्जेचा शेवटचा थेंब खर्च केल्यावर, गजेंद्रने त्याच्या श्रीविष्णूला अर्पण म्हणून हवेत कमळ धरून त्याला वाचवण्यासाठी हाक मारली. आपल्या भक्ताची हाक आणि प्रार्थना ऐकून श्रीविष्णू घटनास्थळी धावले.

त्यांनी आपल्या सुदर्शन चक्राने मगरीचा शिरच्छेद केला. गजेंद्राने देवतेसमोर स्वतःला साष्टांग दंडवत घातले. श्रीविष्णूने गजेंद्रला सांगितले की तो त्याच्या मागील एका जन्मात, प्रसिद्ध राजा इंद्रद्युम्न होता, परंतु महान ऋषी अगस्त्य यांच्या अनादरामुळे त्याला हत्ती म्हणून पुनर्जन्म घेण्याचा शाप मिळाला होता. इंद्रद्युम्न विष्णूला समर्पित असल्याने, देवतेने त्याला गजेंद्र म्हणून जन्म दिला आणि त्याला स्वर्ग आणि लोकाच्या पलीकडे असलेल्या कैवल्याची संकल्पना समजावून सांगितली. जेव्हा तो (गजेंद्र म्हणून) त्याचा सर्व अभिमान आणि शंका फिटल्या व त्याला मोक्ष मिळाला.

मगर आणि त्याच्या गुहेबद्दल आणखीन एक सुंदर आख्यायिका आहे. हजारो वर्षांपूर्वी, श्रीविष्णूचे भक्त संत विल्वमंगला ध्यान करत होते. श्रीविष्णू एका लहान मुलाच्या रूपात ऋषींजवळ येऊन त्यांच्या प्रार्थनांमध्ये व्यत्यय आणत राहिला. संताने डाव्या हाताने मुलाला दूर ढकलले. तो मुलगा जवळच्या गुहेत पडला आणि तेव्हाच संताला तो मुलगा कोण आहे हे कळले.

ही ती गुहा आहे जिथून तो मगर अजूनही पहारा देत आहे. श्रीअनंतपद्मनाभस्वामी हे मंदिर तिरुअनंतपुरम येथील श्रीअनंतपद्मनाभाचे मूळ स्थान किंवा मूलस्थान असल्याचे मानले जाते. आख्यायिका सांगतात की श्रीअनंत पद्मनाभ प्रथम येथे स्थायिक झाले आणि नंतर गुहेतून तिरुअनंतपुरमला गेले. अनंतपुरा येथील श्रीअनंत पद्मनाभ मंदिरात ही शाकाहारी मगर आश्चर्यकारक म्हणून ओळखली जाते व तितकीच ती आकर्षणाचेही केंद्र ठरत आहे.