Shivaji Maharaj: अफझल खान मारला गेला, त्याचा मुलगा फाजल कराडच्या मशिदीच्या मिनारांमध्ये लपला; प्रतापगडची लढाई

कोयना नदीच्या काठावरील आपल्या पार खिंडीचे संरक्षण मजबूत करण्यासाठी १६५६मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी पश्चिमेकडील कोकणाचे विस्तृत दृश्य पाहणारा किल्ला बांधण्याचा निर्णय घेतला. या नवीन किल्ल्याला नाव देण्यात आलेले प्रतापगड.

१६५८च्या सुमारास विजापूर त्यांच्या सरदारांमधील गटबाजी आणि त्यांचा बादशाह अली आदिलशाह दुसरा याने विचलित होऊन शिवाजी महाराजांना वश करण्यासाठी सक्रिय प्रयत्न करण्याच्या उद्देशाने ५०० घोडेस्वार आणि १०,००० पसंतीचे पायदळ, तोफखान्यासह भरपूर भांडारांचा समावेश असलेले सैन्य तयार करून अधिकारी अफझल खान यांना मोहिमेचे नेतृत्व करण्यास निरोप दिला. सैन्य विजापूरहून पंढरपूरला निघाले आणि तेथून वाईकडे कूच केली.

शिवाजी महाराजांनी प्रतापगड येथे आपले निवासस्थान स्वीकारले आणि अफझल खानला अत्यंत नम्र संदेश पाठवले. शिवाजी महाराजांनी प्रतापगड किल्ल्याखाली बैठकीसाठी जागा तयार केली होती.

त्याने मोरोपंत आणि नेताजी पालकर यांना कोकणातून हजारो मावळ्यांसह पायदळ बोलावले व आपली संपूर्ण योजना या दोघांना आणि तानाजी मालुसरे यांना कळवली. नेताजी किल्ल्याच्या पूर्वेला असलेल्या झाडीत तैनात होते.

नेताजींसाठी पूर्वनियोजित संकेत म्हणजे रणशिंग वाजवणे आणि मोरोपंतांचा दूरवरचा हल्ला प्रतापगडावरून पाच तोफांचा आवाज ऐकून सुरू होणार होता, ज्या शिवाजी महाराजांच्या सुरक्षिततेची घोषणा करण्यासाठी होत्या.

अफझल खानचे सैन्य त्याच्यासोबत प्रतापगडा पासून काहीसे अंतरावर जाऊन पोहोचले. पातळ मलमलचा पोशाख घातलेला, फक्त तलवार घेऊन सज्ज असलेला आणि परस्पर करारानुसार फक्त दोन सशस्त्र सैनिक, बडा सय्यद आणि दुसरा, उपस्थित असलेला अफझल खान, पालखीतून गेला.

तो दिवस होता गुरुवार, १० नोव्हेंबर १६५९. त्या दिवशी सकाळचे स्नान आणि नेहमीच्या पूजा आणि प्रार्थनांनंतर, शिवाजी महाराजांनी त्यांच्या पगडीत साखळीची टोपी आणि पोशाखाखाली साखळीचे चिलखत घातले, उजव्या हातात भवानी तलवार धरली, डाव्या बाहीत वाकडा खंजीर किंवा बिचवा लपवला आणि त्यांच्या पाठीला झाकण्यासाठी ढाल घातली.

अशा प्रकारे ते सशस्त्र होऊन किल्ल्यावरून हळूहळू खाली उतरले. त्यांच्यासोबत त्यांचे दोन साथीदार जीवा महाला आणि संभाजी कावजी होते.

अफझलखानाला दूरवरून पाहून शिवाजीने बडा सय्यदच्या उपस्थितीची भीती व्यक्त केली आणि पंताजी यांच्यामार्फत खानला विनंती केली की बडा सय्यदला काही पावले दूर ठेवावे, ज्याला अफझलखान लगेच सहमत झाला आणि जणू काही भीती घालवण्यासाठी त्याने जवळच उभ्या असलेल्या कृष्णाजी भास्करला त्याची तलवार दिली. तथापि, खानला पूर्णपणे नि:शस्त्र सोडण्यात आले नाही; कारण त्याच्या उजव्या बाजूला कंबरेच्या जवळ एक खंजीर होता.

अफझलखान शिवाजी महाराजांना भेटण्यासाठी दोन किंवा तीन पावले पुढे गेला आणि पारंपरिक आलिंगनाच्या दरम्यान, उंच आणि पराक्रमी खान तुलनेने लहान उंचीच्या शिवाजी महाराजाची मान डाव्या हाताखाली धरू शकला. खानने तो दाबण्याचा प्रयत्न करत, कंबरेतून त्याचा खंजीर काढला आणि शिवाजी महाराजांच्या डाव्या बाजूला मारण्याचा प्रयत्न केला.

त्यानंतर, शिवाजी महाराजांनी त्यांच्या डाव्या हातातला बिचवा खानच्या उजव्या बाजूला मारला तसेच वाघनखे किंवा वाघाचा पंजा त्यांच्या बोटांवर बसवला आणि अफझल खानला मारण्यासाठी या शस्त्राचा वापर केला. दुर्दैवाने खानाने चिलखत घातले नव्हते आणि प्रहार प्रभावी ठरला व त्याचे आतडे फाडून टाकले.

खान ‘विश्वासघात’ ‘विश्वासघात’ असे शब्द उच्चारत मदतीसाठी ओरडला. अफझलखानाची तलवार बाळगणाऱ्या कृष्णाजी भास्करने त्याला वाचवण्याचा प्रयत्न केला पण शिवाजी महाराजांनी त्याला रोखले. या क्षणी बडा सय्यद धावत आला आणि शिवाजी महाराजांवर हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला पण जीवा महालाने त्याला संपवले. बिगुलसारख्या शिंगाचा तीक्ष्ण आवाज नेताजी पालकर आणि लपून बसलेल्या मावळ्यांना एक संकेत होता, जे डोंगराच्या पायथ्याशी असलेल्या खानाच्या सैन्यावर तुटून पडले.

प्रतापगडावरून शिवाजी महाराज सुरक्षित बाहेर पडताना पाच तोफांचा आवाज ऐकून मोरोपंतांनीही आपली कारवाई सुरू केली. पळून जाण्याचा प्रयत्न करणाऱ्यांपैकी अनेकांना अत्यंत दयनीय अवस्थेत आणण्यात आले.

अफझल खानचा मुलगा आणि कुटुंबाला शिवाजी महाराजांच्या अधिकाऱ्यांपैकी एक खंडूजी खोपडे यांनी त्यांच्याबरोबर नेले, परंतु मोठी लाच दिल्यावर त्यांनी त्यांना सुरक्षित ठिकाणी नेण्याचे मान्य केले आणि डोंगर ओलांडून आणि कोयनेच्या काठावरून क्वचित येणाऱ्या रस्त्यांवरून त्यांना कराडमध्ये सुरक्षितपणे ठेवेपर्यंत नेले. जेव्हा शिवाजी महाराजांना विश्वासघात केल्याचे कळले तेव्हा खोपडे यांना मृत्युदंड देण्यात आला आणि लगेचच फाशी देण्यात आली.

कराड हे मध्ययुगीन राजवटीतील आदिलशाही काळातील अनेक अवशेष असलेलं शहर. त्या वेळी विजापूर दरबाराचे उपप्रमुख कराड येथे तैनात होते. त्या काळात हज यात्रेला जाण्यासाठी इच्छुक असलेले लोक पारंपरिकपणे कराडमार्गे दाभोळ बंदरात जात असत.

कराडच्या उत्तरेला असलेल्या प्रवेशद्वाराला ‘दाभोळ’ दरवाजा असे म्हणतात. कराडच्या पश्चिमेला एक मोठी विहीरदेखील आहे, जी आदिलशाही काळातील असल्याचे म्हटले जाते. आजूबाजूच्या परिसरात पाणी साठवणण्यासाठी असलेल्या जुन्या टाकीच्या बांधांचे अवशेष दिसतात. कराड येथे १३५० आणि १३९१ मध्ये दोन दर्गे बांधले गेले आहेत.

यापैकी एका दर्ग्याची उंची बरीच आहे. कराडमधील शनिवारपेठेत एक जुने स्मारकदेखील आहे, ज्याला ‘ख्वाजा खिजर दर्गा’ म्हणून ओळखले जाते. बहुतेक दर्ग्यांना आदिलशाही राजवटीपासून वार्षिक भेटवस्तू किंवा उपदान मंजूर केले जात असत.

कराडमधील सर्वांत नयनरम्य आणि आकर्षक इमारत म्हणजे इब्राहिम खानने १५५७ ते १५८० दरम्यान पहिला अली आदिलशाह याच्या कारकिर्दीत बांधलेली मशीद. या मशिदीच्या बाजूला १०६ फूट उंचीचे भव्य मिनार आहेत. १६५९पासून येथे एक आख्यायिका पसरली की अफझल खानचा मुलगा फाजल खान हा अफझल खान मारला गेल्यानंतर या मिनारांमध्ये कुटुंब कबिल्यासकट येऊन लपला होता. या मशिदीच्या परिसरात यात्रेकरूंच्या सोयीसाठी खोल्या आणि स्नानगृहे आहेत.