तेनसिंग रोद्गीगिश
फिलिप नेरी झेवियर यांनी त्यांच्या ‘बोस्केजो हिस्टोरिको दास कोमुनिदादेस दास अल्देस दोस कॉन्सेल्होस दास इलहास, साल्सेत ई बार्देस, खंड २’ मध्ये एक अतिशय समर्पक मुद्दा मांडला आहे: ‘सर्व गावांना त्यांचे स्वत:चे गावकार होते आणि त्यांच्यासोबतच महान अल्बुकर्क यांनी एक करार केला की, पूर्वी चालत आल्याप्रमाणेच गावातील जमिनी गावकारीच्या ताब्यात ठेवतील आणि नवीन शासकाला पूर्वीच्या शासकाला दिलेला कर देतील’.
(संदर्भ : झेवियर, १९०७: २) येथे आपल्याला फक्त ‘सर्व गावांना स्वत:चे गावकरी होते’ ही वस्तुस्थितीच महत्त्वाची नाही; तर ‘अल्बुकर्क यांनी त्यांच्यासोबतच करार केला होता’ ही वस्तुस्थितीही तितकीच महत्त्वाची आहे. यावरून हे सिद्ध होते की गावकरी ही एक सर्वव्यापी संस्था होती आणि गावातील जमिनीच्या मालकीचा आणि वापराचा पूर्ण अधिकार होता; त्याला शासकाला फक्त कर किंवा कर द्यावा लागत असे.
पोर्तुगीजांनी गावकारी स्वीकारली आणि तिच्या परंपरांना संहिताबद्ध केले हे नाकारता येत नाही, परंतु त्यांनी संस्थेचे मूलभूत स्वरूप बदलले; संहिताबद्धतेच्या कृतीनेच गावकारीपेक्षा वरच्या पातळीवर सार्वभौमत्वाचा समावेश केला.
गावकऱ्यांनी गावातील जमिनीवर पूर्ण मालकी मिळवण्याची कल्पना - एका अर्थाने सार्वभौम प्रजासत्ताक प्रदेश - पोर्तुगीजांच्या शासनाच्या कल्पनेत बसत नव्हती आणि त्यांच्या मानसिकतेसाठी मूलभूत असलेल्या राज्याच्या संकल्पनेच्या विरोधात गेली.
गोवा जिंकल्यानंतर सोळा वर्षांनी १५२६चा फोरल आला. नेमकेपणाने सांगायचे तर ‘फोरल डोस उसोस ए कॉस्ट्यूम्स डोस गौनकेरेस ए लाव्राडोरेस देस्टा इल्हा डे गोवा ई आउट्रास अँनेक्सास ए एला’, पोर्तुगीज राजाने स्थानिक जमीन प्रशासनाच्या बाबतीत जारी केलेल्या सुरुवातीच्या कागदपत्रांपैकी एक.
फोरल हा पोर्तुगीज लोकांना सापडलेल्या गावकारीमध्ये प्रचलित असलेल्या विविध कायदे, नियम, वापर आणि रीतिरिवाजांचा संग्रह होता. हा संग्रह अफोंसो मेक्सियास यांनी केला, जे ‘वेदोर डी फाझेंद’ होते आणि प्रथम इल्हास, म्हणजेच तिसवाडी तालुक्यात आणि नंतर १५५६साली सासष्टी व बार्देशमध्ये लागू करण्यात गेले. रोशेल पिंटोच्या मते, ‘फोरलने पूर्वापार चालत आलेल्या नियमांना एक नवे रूप दिले.’ (संदर्भ : पिंटो, २०१८: द फोरल इन द हिस्ट्री ऑफ द कम्युनिदादस ऑफ गोवा, जर्नल ऑफ वर्ल्ड हिस्ट्री, खंड २९, क्रमांक २,१८५).
परंतु कदाचित हे नवीन रूप भारतीय उपखंडात क्षत्रिय आणि ब्राह्मणांच्या आगमनाच्या खूप आधीपासून आकार घेत असावे. गावकारी आणि त्यानंतरच्या माझनियाचा आपला अभ्यास, त्याचा परिणाम म्हणून झालेल्या बदलांकडे पाहतो.
कोकणातील व गोव्यातील गावांतले आदिवासी हे तिथलेच स्थानिक होते. या स्थानिकांनीच विकसित होत स्वत:च्या वसाहतींसाठी काही नियम बनवले. हे नियम त्यांना एकसंध ठेवण्यास उपयुक्त ठरत होते. या स्थानिकांमध्ये नंतरच्या काळात स्थलांतरित झालेले लोकही तेच नियम स्वीकारून राहू लागले. त्यामुळे, त्यांच्यात आतले-बाहेरचे, उच्च-नीच अशी उतरंड नव्हती. गावकारीचा पायाच जवळजवळ पूर्ण समानतेवर आधारित आहे. गावकारीत प्रत्येक घर आणि त्याच्या प्राण्यांच्या शेती करण्याच्या शारीरिक क्षमतेनुसार केलेले लागवडीयोग्य जमिनीचे वाटप न्याय्य असल्याचे दिसून येते.
गोव्यात आणि कोकणात क्षत्रिय व ब्राह्मणांचे आगमन झाले आणि चित्र बदलले. स्थानिक समुदाय आणि क्षत्रिय आणि ब्राह्मणांना तोंड देत असल्याने, संघर्ष होणे निश्चित होते. अर्थातच ही जगण्याची स्पर्धा होती.
क्षत्रिय तांदूळ, बार्ली आणि गहू आणि गुरेढोरे, मेंढ्या, शेळ्या आणि डुकरांसह आले होते; म्हणून ते मुळात शेतकरी आणि मेंढपाळ होते. याउलट ब्राह्मण घोडा घेऊन आले होते; ते मूलतः भटके होते. ते बौद्धिक कामे करायचे, ज्यामध्ये धर्माचा समावेश होता. म्हणून क्षत्रिय आणि ब्राह्मण या दोघांनी आदिवासींवर त्यांचे वर्चस्व प्रस्थापित करण्यासाठी वेगवेगळ्या रणनीती अवलंबल्या.
क्षत्रियांनी कदाचित उत्कृष्ट शेती तंत्रज्ञानाने स्थानिक लोकांवर विजय मिळवला असेल. कदाचित अशाप्रकारे त्यांनी सुरुवातीला गावकारीवर नियंत्रण मिळवले असेल; आणि एकदा नियंत्रणात आल्यानंतर त्यांनी ‘भोळ्या’ स्थानिकांना बाहेर काढले. कदाचित मूळ रहिवाशांना या बदलाचा सामना करता आला नाही. गावकारी आता सर्वांसाठी न राहता कोण ती व्यवस्थित चालवू शकेल त्यांच्या हाती गेली होती.
ब्राह्मणांच्या हातात सर्वात मोठे शस्त्र ‘देव’ होते; त्यांच्याकडे एक श्रेष्ठ देव होता जो अधिक बहुमुखी, अधिक शक्तिशाली आणि अधिक शोभिवंत होता. त्याहीपेक्षा प्रभावी धार्मिक विधी होते. ब्राह्मण आक्रमक नव्हते, त्यांनी फक्त स्थानिक धर्म आत्मसात केला आणि स्थानिक देवतांचे वैदिकीकरण केले. खेडेकर म्हणतात त्याप्रमाणे, एका आकारहीन दगडाचे रूपांतर शिवलिंग किंवा वैदिक देवतेच्या प्रतिमेत केले गेले; पूजा सादर केली गेली आणि पुजारी वसवले.
वारुळासारख्या पूजेच्या आदिम गोष्टींना वैदिक देवता बनवल्या. (संदर्भ : खेडेकर, २००४: गोवा कुळमी). कदाचित ब्राह्मणाने ‘माझनिया’द्वारे गावकारीला हाताळले असेल. वेलिंकर या प्रक्रियेचे तपशीलवार वर्णन करतात : ब्राह्मण आणि क्षत्रियांना विविध देवतांची मंदिरे बांधण्यासाठी उत्तम जमीन देण्यात आली होती आणि ज्या गावांमध्ये त्यांचे वर्चस्व होते तेथे त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली.
गावातील सखल जमिनी मंदिर, त्याचे मंत्री आणि त्याच्या सेवकांसाठी राखून ठेवल्या जात होत्या. (संदर्भ : वेलिंगकर, २००० : व्हिलेज कम्युनिटिज इन गोवा अँड देअर इव्हॉल्यूशन, बोर्जेस आणि इतर, गोवा अँड पोर्तुगाल - हिस्ट्री अँड डिव्हेलपमेंट, १२५)
ब्राह्मणाच्या आगमनानंतर सासष्टीतल्या गावांचे रूप कसे पालटले याचे यथार्थ वर्णन आर्कामोन्सच्या लिखाणात सापडते. ‘अशा प्रकारे द्वीपकल्पातील संपूर्ण जमीन छत्तीस प्रदेशांमध्ये विभागली गेल्यानंतर आदिम वसाहतींसाठी फक्त दोन प्रदेश उरले.
आदिम वसाहतींनी दिलेले प्रदेश ब्राह्मणांना पंधरा, क्षत्रियांना चव्वेचाळीस आणि इतर नोकरांना किंवा सहाय्यकांना पाच असे गणले जातात’. (संदर्भ : फर्नांडिस, १९८१ : उमा दिस्क्रिसाओ ए रिलासाओ दे सासाताना पेनिन्सुला, इंडिए स्टेटू टेक्स्टस इनेदिती, ९३). पोर्तुगीज येण्यापूर्वी सासष्टी, तिसवाडी आणि बार्देश येथील गावकरीच्या माहितीवरून सिद्ध होते.
(संदर्भ : गोम्स परेरा : १९७८ हिंदू टेंपल्स अँड डेअटीज) व (झेवियर, १९०७ : बॉस्केजो हिस्टोरिको दास कोमुनिदादेस दास अल्देस डॉस कॉन्सेलहोस दास इल्हास, साल्सेटे ई बर्डेझ, खंड २). कुणबी किंवा आदिवासी मोठ्या संख्येने गावकरी, पूर्णपणे किंवा अंशतः विस्थापित झाले. गोव्याच्या गावकरींच्या इतिहासात फोरलच्या स्थानाबद्दलच्या तिच्या चर्चेच्या अगदी सुरुवातीच्या वाक्यांमध्ये, पिंटो ‘राज्य आणि प्रभावशाली गावकारांमधील करार’चा उल्लेख करतात. ‘प्रभावशाली गावकार’ हे शब्द या वस्तुस्थितीचा पुरावा आहेत की पोर्तुगीजांनी जेव्हा गोव्यात प्रवेश केला तेव्हा गावकरी क्षत्रिय आणि ब्राह्मणांच्या हाती गेली होती. (संदर्भ : पिंटो, २०१८: १८५)
दैनिक गोमंतकचे सदस्य व्हा
शॉपिंगसाठी 'सकाळ प्राईम डील्स'च्या भन्नाट ऑफर्स पाहण्यासाठी क्लिक करा.
Read Goa news in Marathi and Goa local news on Tourism, Business, Politics, Entertainment, Sports and Goa latest news in Marathi on Dainik Gomantak. Get Goa news live updates on the Dainik Gomantak Mobile app for Android and IOS.