Goa Opinion: सुशेगाद गोंयकारांच्या जमिनी माफियांच्या ताब्यात जाऊन परप्रांतीयांची, ‘नव-गोवेकरांची’ संख्या बेसुमार फुगली..

विकास कांदोळकर

परंपरेने मानवी समाज समूहा-समूहाच्या जीवनधारणांचे दर्शन घडवत असताना, प्रत्येक लोकसमूहाच्या जीवनदृष्टीचे प्रकटन करत, स्वत्व टिकवत, विशिष्टपणा जपत असतो. तरीही, लोकांच्या रूढी, परंपरा, आचार-विचार, विधी, समजुती, सण, उत्सव यामधून जीवनदृष्टीतील विश्वामधील परंपरागत विचार, श्रद्धा आणि कल्पना बदलून, ‘लोकजीवनांग’ अवशेषांच्या रूपात शिल्लक राहते. या ‘अवशेषांचा’ अभ्यास म्हणजेच लोक-संस्कृतीचा अभ्यास म्हणता येईल.

समाजातील विचार, श्रद्धा, रिती-रिवाज बदलले, की जीवनदृष्टीत बदल होऊ लागतो. भारतीय समाजात जगातील विविध लोकांच्या, विशिष्ट जीवनमूल्यांच्या प्रभावामुळे सामाजिक बदल झालेला दिसतो.

म्हणूनच भारताचा कला व संस्कृतीचा वारसा, पारंपरिक आणि जागतिक प्रभावामुळे विविधतेने नटलेला दिसून येतो. सुमारे ४५० वर्षांच्या पोर्तुगीज राजवटीमुळे गोव्यातील कला, स्थापत्य, संगीत आणि लोकपरंपरांवर हिंदू-मुस्लीम-ख्रिस्ती परंपरांचा सुंदर प्रभाव दिसून येतो.

गोव्याची कला व संस्कृती, भारतीय आणि पाश्चात्त्य संस्कृतीच्या संगमातून साकारलेल्या एका अनोख्या सांस्कृतिक वारशाची साक्षीदार ठरली आहे. गोव्याच्या कला आणि संस्कृतीचा आत्मा गोव्यातील लोकपरंपरा आणि लोकविष्कारांमध्ये समाविष्ट आहे.

गोव्यातील सामाजिक-धार्मिक-राजकीय-आर्थिक जीवन, निसर्गाशी असलेले नाते आणि ऐतिहासिक संघर्ष या कलाप्रकारांमधून प्रकट होताना दिसतो. गोमंतकीय लोककला फक्त मनोरंजनाची साधने नसून, समाजाच्या सामाजिक संरचना, श्रद्धा आणि आध्यात्मिक गरजा पूर्ण करणारे, लोकपरंपरेतील स्थिर व गतिशील तत्त्वे ठळकपणे मांडणारे, महत्त्वपूर्ण विधी आहेत.

पौर्वात्य आणि पाश्चात्त्य संस्कृतींचा अजोड संगम असलेल्या, गोव्याच्या समृद्ध आणि गुंतागुंतीच्या सांस्कृतिक वारशाचे संरक्षण, संशोधन आणि संवर्धन करण्याची प्राथमिक जबाबदारी असलेल्या, सरकारी ‘कला व संस्कृती’ खात्याचा निष्काळजीपणा, चिंताजनक आहे.

या खात्यातील संशोधनात्मक परिस्थिती अतिशय दारुण अवस्थेत आहे. शिगमो, जागर, फेस्त, धालो, फुगडी, मांडो, यांसारख्या लोककलांचा मूळ स्वभाव, प्राचीन-वारसा, त्यांचे सामाजिक-धार्मिक-शैक्षणिक-मानसिक आयाम, सामाजिक-धार्मिक-सांस्कृतिक संघर्ष आणि ‘लोकपरंपरेतील गतिशील तत्त्वे’, यांसारख्या विषयांवर अभ्यास करण्यासाठी कोणतीही व्यवस्था, तसेच संशोधक व्यक्ती खात्याकडे नाहीत.

कला व संस्कृतीचे जतन म्हणजे केवळ ‘इव्हेंट’ नसून त्याला सखोल ‘वैज्ञानिक’ आणि ‘शैक्षणिक’ आधार हवा असल्याची जाणीव संबंधितांना असणे महत्त्वाचे आहे. कला व संस्कृती खात्याचे कार्य संशोधन आणि मूळ कलाकारांना प्रोत्साहन देण्याऐवजी, उधळपट्टीवर जास्त लक्ष केंद्रित करत असल्याचे दिसून येते.

अंतर्गत भानगडी बाहेर येतील म्हणून जनतेच्या अर्जांना उत्तर न देणारे कला-संस्कृती खाते, अवैध जमिनींवर रवींद्र भवने बांधू पाहते. त्यावर केलेला अब्जावधी रुपयांचा वायफळ खर्च, लोकसंस्कृती-लोकविष्कार जतन करणाऱ्यांना न होता, व्यावसायिक कार्यक्रम किंवा राजकीय संमेलनांसाठी जास्त होतो.

लोकोत्सव, संगीत-संमेलने, यांसारख्या आयोजनांतून मध्यस्थांना आणि मोठ्या ‘इव्हेंट’ व्यवस्थापकांना भरघोस फायदा होत असला तरी ‘लोकपरंपरेतील स्थिर तत्त्वे’ जतन करणाऱ्या स्थानिक कलाकारांना मिळणारे मानधन तुटपुंजे असते.

गोव्यातील कला आणि संस्कृतीतील सामाजिक स्थित्यंतरांचे परिणाम सहज ओळखता येतात. अनेक पारंपरिक कलाकार पर्यटन-आधारित व्यवसायाकडे वळले आहेत. कलाविष्कारांतील बाह्य बदल, लोकान्विष्कारांचे व्यावसायीकरण आणि आर्थिक संबंधांची पुनर्रचना, अशा विषयांचा बारकाईने अभ्यास करून, वरवरच्या कार्यशाळांवर वारेमाप खर्च करणाऱ्या, कला आणि संस्कृती खात्याने, कला शिक्षण संस्थांमध्ये पारंपरिक कलाविष्कारांचे परिवर्तन-रूपांतरण-दिशा ठरवणारी उचित अभ्यासक्रमांची रचना, अभ्यासकांच्या मार्गदर्शनाखाली करावी.

तसेच गोव्याच्या कला व सांस्कृतिक परंपरेच्या बलस्थानांचा अभ्यास करून, आदिम कलात्मक अविष्कारांची स्वरूप-लक्षणे तपासून, त्यांच्या वर्तमान स्थितीवर आणि भवितव्यावर खोल विचार करत, गोव्यात अस्तित्वात असलेल्या संस्कृतींच्या अवशेषांतून, कला-परंपरांतून, गोमंतकीय संस्कृतीत कालानुरूप परिवर्तन घडूनही, ‘गोमंतकीय अस्मितेचे’ कायम राहिलेले ‘सूत्र’ शोधून काढणे, हे आपले प्रमुख ध्येय समजावे.

गोवा मुक्तीआधी जन्मलेले अस्मादिकासारखे नीज-गोंयकार कला आणि संस्कृतीचा आदर राखत जगत आलेले आहेत. मुक्तीनंतरच्या अतिविध्वंसक विकासकामामुळे गोव्यात परप्रांतीयांची ‘आवक’ वाढली.

या ‘नव-गोवेकरांनी’ गोमंतकीय कला-संस्कृतीसह ‘गोंयकारांबरोबर’ गुण्या-गोविंदाने राहणे अपेक्षित होते. तसेच भारत सरकारच्या गोवा-मुक्तीवेळी ‘गोंयकारांना’ दिलेल्या, ‘जमीन आणि नागरिकत्व’ कायदेविषयक संकेतांचे पालन होणे अतिमहत्त्वाचे होते.

पण ‘सुशेगाद’ आणि बेसावध असलेल्या गोंयकारांच्या जमिनी ‘बनावट’ कागदपत्रांद्वारा सरकार आणि जमीन माफियांच्या ताब्यात जाऊन, गावा-गावांत परप्रांतीयांच्या ‘कॉलनी’ वाढून, ‘नव-गोवेकरांची’ संख्या बेसुमार ‘फुगली’.

ह्या लोकांचा गोव्याच्या कला-संस्कृतीशी काय संबंध? एक दिवस ‘नीज गोंयकार’ औषधाला सापडणे मुश्कील होऊन, गावातील जत्रा-फेस्त-सण-उत्सव-देव-देवस्की नष्ट होणार, ही काळ्या दगडावरची रेघ आहे.

गोवा सरकारच्या कला आणि संस्कृती खात्याला एक कळकळीची विनंती... कला-संस्कृती खात्याने गावा-गावांतील जत्रा-फेस्त-सण-उत्सव-देव-देवस्की यांसारख्या परंपरा पालनांचे त्वरित दस्तऐवजीकरण(डॉक्युमेंटेशन) करून ठेवावे, ज्यामुळे भविष्यात जर एखादा-दुसरा ‘नीज-गोंयकार’ गोमंतकात शिल्लक राहिलाच, तर त्याला आपल्या पूर्वजांच्या कला-संस्कृतीचे, ध्वनी-चित्रफितीद्वारा तरी दर्शन होईल.