पणती व्यवसायाचे ‘दिवे’ अंधाराखाली!

डिचोली: दिवाळी म्हणजे अंधारातून प्रकाशाकडे नेणारा दिव्यांचा सण. पणत्यांची आरास हे दिवाळीचे एक वैशिष्ट्य. नरकासूर प्रतिमा दहन केल्यानंतर घरोघरी पणत्या प्रज्वलीत करूनच दिवाळीचे उत्साही स्वागत करण्यात येते. आजच्या बदलत्या युगातही पणतीचे महत्त्व अद्यापतरी कमी झालेले नाही. तरीदेखील एकेकाळी पणत्यांसाठी प्रसिद्ध असलेल्या डिचोली शहरातील कुंभारवाडा-बोर्डे येथील पारंपरिक पणती व्यवसायाला आता उतरती कळा लागली असून, हा पारंपरिक व्यवसाय जवळपास लुप्त होण्याच्या मार्गावर आहे.

पणती व्यवसायामागील अडचणी आणि युवा पिढीची अनास्था आदी काही कारणांमुळे हा व्यवसाय बंद पडण्याच्या मार्गावर असला, तरी कर्नाटकातील खानापूर आणि राजस्थानमधील पणत्यांचे बाजारपेठेतील वाढलेले आक्रमण हेसुध्दा या पारंपरिक व्यवसायाला घरघर लागण्यामागील एक कारण आहे.

कुंभार म्हटले, की फिरत्या चाकावर मातीला आकार देणारे व्यक्‍तीमत्व डोळ्यासमोर उभे राहते. कुंभार समाजाचे मातीशी नाते जोडलेले आहे. शहरातील कुंभारवाड्यावर कुंभार समाजातील लोकांची जवळपास वीस घरे आहेत. या वाड्यावरील बहुतेक कुंभार बांधव मातीकलेत आहेत. या वाड्यावर गणपतीच्या चित्रशाळाही आहेत. एक काळ असा होता की दिवाळी जवळ आली, की या वाड्यावर पणत्या बनविण्यासाठी लगबग चालायची. बहुतेक कुटुंबे पणत्या बनवत होत्या. पुरुषांबरोबर महिलांचेही हात पणत्या बनवण्याच्या कामात व्यग्र असायचे. एकाच दिवाळी सणावेळी डिचोलीतील कुंभारवाड्यावर दहा हजाराहून अधिक पणत्या बनवण्यात यायच्या. या पणत्या डिचोलीसह म्हापसा बाजारात विक्रीसाठी उपलब्ध होत असे. आमच्या पूर्वजांपासून हा व्यवसाय चालत होता, अशी माहिती ज्येष्ठ माती कलाकार विलास कुंकळ्येकर यांनी दिली.

भट्ट्याही झाल्या नामशेष...

कुंभारवाडा हा एकेकाळी पणत्या मिळण्यासाठी प्रसिद्ध होता. मात्र, या व्यवसायात येणाऱ्या अनेक अडचणींमुळे गेल्या सात-आठ वर्षांपासून या व्यवसायाला उतरती कळा लागली आहे. पणत्या भट्टीत भाजण्यासाठी लागणारी लाकडे मिळणे दुरापास्त झाल्याने आणि माती उपलब्ध होण्यातील अडचण यामुळे बहुतेक माती कलाकारांनी पणती तयार करण्याच्या पारंपरिक व्यवसायाकडे पाठ फिरवली आहे. त्यातच अनास्था म्हणा किंवा वेळेचा अभाव म्हणा आजची युवा पिढी या पारंपरिक व्यवसायाकडे रस दाखवत नाही. सध्या वाड्यावरील एक-दोन कंटुंबे पणती व्यवसायात असली, तरी पणत्या बनवण्याचे प्रमाण एकदमच कमी आहे. पणत्या आदी मातीच्या कलाकृती भाजण्यासाठी बांधण्यात आलेल्या भट्ट्याही नामशेष झाल्या आहेत. तर आहेत त्यातील काही बंदावस्थेत आहेत.