Traditions of Goa: गोव्यातील ‘कणसांचे फेस्त’

सुशीला सावंत मेंडीस

देशाच्या एका बाजूला असलेल्या आपल्या राज्याची, जमीन आणि शेतीवर अवलंबून असलेली आपली अर्थव्यवस्था पूर्वापार कृषिप्रधान राहिली आहे. गोव्यात कोमुनिदाद ही संस्था शेतीचा कणा आहे.

पिकाचा उगवण्याचा शेवट आणि नंतर कापणी सणासुदीच्या वेळेस करावी लागते! देशात मकर संक्रांत, लोहरीसारखे सुगीचे सण साजरे केले जातात. जानेवारी ते एप्रिल या महिन्यांत उगाधी, ओणम, पोंगल इ. सण साजरे होतात, तर गोव्यात चतुर्थीला ‘नवें’ ठेवण्याची प्रथा व ‘कणसांचे फेस्त’ ऑगस्ट महिन्यात साजरे केले जाते.

‘का भूमीचे मार्दव। सांगे कोंभाची लवलव।’, असे ज्ञानेश्‍वर माउली म्हणते, त्याप्रमाणे टणक, कठीण असलेली भूमी कोमलातल्या कोमल कोंभाला वाट करून देते, ते भूमीचे मार्दव, तिच्याशी असलेली आपली नाळ जपण्याचा मानवी प्रयत्न म्हणजे हे सण!

काल दिवाड बेटावर ‘बोंदेरां फेस्त’ साजरे झाले. सर्व समाज एकत्र येऊन हा सण साजरा करतात. बेटावर खूप सुपीक जमीन आहे, ज्यामुळे ते शेतीच्या कामांसाठी एक आदर्श ठिकाण बनले आहे.

झेंड्यांच्या या सणाचा इतिहास जरी वेगळा असला तरी गोव्यातील कापणीच्या वेळेशी ‘बोंदेरां’चा संबंध आहे. या बेटावरील शेतकरी नवीन कापणी केलेली कणसे मिरवणुकीने आणि मोठ्या धूमधडाक्यात स्थानिक चर्चमध्ये आणून देतात.

रुजून आलेल्या भाताची ताजी कणसे जेव्हा पहिल्यांदा कापली जातात, तेव्हा त्याचा उत्सव साजरा केला जातो. यालाच कणसांचा उत्सव किंवा कणसांचे फेस्त म्हटले जाते. हा सण ऑगस्ट महिन्यात साजरा केला जातो, जेव्हा गोव्यातील भात पीक कापणीसाठी तयार होते.

परमेश्‍वराने दिलेल्या या धान्यासाठी त्याची कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा हा सण आहे. पुढील वर्षीही अशीच निसर्गाची कृपा राहावी, यासाठी प्रार्थनाही केली जाते. फादर ए. कार्दोस एस. जे. यांच्या मते या फेस्ताचा संदर्भ कदाचित ‘बुक ऑफ जिनेसिस’ या पुस्तकाशी आहे, ज्यात हाबेल देवाला कापणीस तयार झालेली कणसांची पेंढी अर्पण करतो.

गोव्यातील हिंदूदेखील नवीन कापणीचा हर्षोल्हास गणेश चतुर्थीत गणेश मूर्तीसमोर नवीन कणस ‘नवें’ ठेवून साजरा करतात. खेड्यांमध्ये हे नवीन कणस शेतातून कापून प्रत्येक घरात गणपतीसमोर ठेवले जाते.

पण शहरांमध्ये ते स्थानिक बाजारातून खरेदी केले जाते. पुंडलिक नायक, मुथाई आणि महाबळेश्वर सैल यांसारख्या कोकणी लेखकांनी त्यांच्या लघुकथांमध्ये व शीर्षकातही या ‘नवें’चा वापर केला आहे.

गोव्यातील हिंदू पृथ्वी मातेबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी नवरात्र साजरी करतात. देवी सातेरी आणि भूमिका यांची पूजा पाण्याचा घागरी म्हणून केली जाते. महानवमीच्या शेवटच्या रात्री नवीन कणसांची पूजा त्या त्या समाजानुसार वेगवेगळ्या विधींनी शेतकरी करतात. नवरात्रीच्या पहिल्या दिवशी सकाळी घटस्थापना केली जाते.

ही जागा स्वच्छ करून पवित्र स्थानावरून गोळा केलेली लाल माती जमिनीवर पसरवली जाते. नऊ प्रकारच्या धान्याच्या बिया या मातीत पेरल्या जातात आणि दररोज पाणी शिंपडले जाते. दहाव्या दिवशी किंवा दसऱ्याच्या दिवशी उगवलेले अंकुर भाविकांना वाटले जातात. या दिवशी त्यांच्या उपजीविकेच्या साधनांची, अवजारांची व शस्त्रांचीही पूजा केली जाते.

गोव्यातील सर्व चर्च सामूहिक प्रार्थनेसह हे फेस्त साजरे करतात. काही चर्चमध्ये मदर मेरीची प्रतिमा असलेली पालखी चर्चमधून भाताच्या शेतात नेली जाते आणि सोबत एक याजक चांदीचा किंवा सोन्याचा विळा घेऊन जातो. औपचारिक विधी केल्यानंतर, याजक कोमल कणीस कापतात आणि मदर मेरीला अर्पण करण्यासाठी पालखीकडे घेऊन जातात.

या कणसांना वेदीवर ठेवण्यासाठी चर्चमध्ये संगीतासह मिरवणूक काढली जाते. त्यानंतर याजक भातावर धूप पसरवतात आणि त्यावर पवित्र पाणी शिंपडतात. लोक त्यांच्या कौटुंबिक वेदीवर ठेवण्यासाठी काही कणसे त्यांच्या घरी घेऊन जातात. हे पवित्र केलेले कणीस धान्य साठवलेल्या ठिकाणी ठेवले जाते.

‘कणसां फेस्त’ संपूर्ण गोव्यात अनेक ठिकाणी वेगवेगळ्या तारखांना वेगवेगळ्या विधींसह साजरे केले जाते. गोव्यातील बहुतेक चर्चमध्ये १५ ऑगस्ट रोजी हे फेस्त साजरे केले जाते जेव्हा चर्चमध्ये ‘द ऍसम्प्शन ऑफ अवर लेडी इनटू हेवन’चे फेस्त साजरे होते.

५ ऑगस्ट रोजी चर्चच्या संरक्षक, अवर लेडी ऑफ स्नोजच्या फेस्ताच्या अनुषंगाने ते साजरे करणारे राय हे पहिले गाव आहे. ६ ऑगस्ट रोजी हे फेस्त हळदोण व साल्वादोर द मुंद येथील चर्चमध्ये साजरे केले जाते. ‘ट्रान्स्फिगरेशन ऑफ अवर लॉर्ड’चे फेस्त आणि ‘सेव्हिअर ऑफ द वर्ल्ड’चे फेस्त (दोन्ही या चर्चच्या संरक्षक देवता) या फेस्तांच्या अनुषंगाने हे फेस्त साजरे केले जाते.

मायणा, कुडतरी येथील ग्रामस्थ दरवर्षी २० ऑगस्ट रोजी ‘हंडी खुरीस’ नावाचे फेस्त साजरे करतात. कुडतरी हे दक्षिण गोव्याचे धान्याचे कोठार मानले जाते. कापणीशी संबंधित असल्याने याला शेतकऱ्यांचे फेस्त असेही म्हटले जाते.

फेस्ताच्या दिवशी शेतकर्यांना सेंट रीटा चर्चमधील फेस्तास उपस्थित राहणे अनिवार्य आहे, असे न केल्यास दंड आकारला जातो. फेस्ताच्या दिवशी शेतकरी मायणा तलावाचे गेट किंवा हंडी अडवतात. हे नवीन पीक आणण्याचे प्रतीक आहे.

उत्तर गोव्याचे धान्याचे कोठार म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या ताळगावमध्ये हे फेस्त २२ ऑगस्ट रोजी साजरे केले जाते. पोर्तुगीज काळात हे फेस्त खूप लोकप्रिय होते. ‘आडव’ नावाचे खास नृत्य सादर करण्यात येते. दुष्ट आत्म्यांना शेतात जाण्यास मनाई करण्यासाठी मानवी कुंपणाप्रमाणे एकत्र उभे राहिलेल्या गावकरी याजकाच्या उपस्थितीत नाचतात.

पणजीजवळील मेरशी गावात २४ ऑगस्टला कणसां फेस्त साजरे केले जाते. प्रत्येक कोमुनिदाद त्यांच्या स्वत:च्या अनोख्या पद्धतीने हे फेस्त साजरे करतात. कणसाच्या फेस्ताचा प्रारंभ मिरवणुकीने होतो, जिथे या संतांच्या प्रतिमा एका आठवड्यापूर्वी मेरशीतल्या मुख्य चर्चमध्ये समारंभपूर्वक आणल्या जातात.

फेस्ताच्या दिवशी मिरवणुकीचे नेतृत्व सेंट कायतानच्या प्रतिमेने केले जाते आणि त्यानंतर सांता बार्बरा आणि अवर लेडी ऑफ मेरशीची प्रतिमा असते. कापणीनंतर प्रत्येक ठिकाणी एक वस्तुमान ठेवले जाते ज्यामध्ये नवीन पीक चर्चच्या वेदीला अर्पण केले जाते.

संतांच्या प्रतिमा नंतर त्यांच्या मूळ चर्चमध्ये परत नेल्या जातात आणि कणसाच्या फेस्ताची औपचारिक सांगता होते. फेस्ताच्या दिवशी, स्थानिक लोक त्या दिवशी नवीन धान्यापासून बनवलेले पोहे खातात, अशी परंपरा आहे.

सुगीचे सण आपणास आपल्या ग्रामीण कृषिसंस्कृतीशी जोडतात. शेती हा मुख्य व्यवसाय होता आणि म्हणून कापणीच्या वेळेस पीक भरपूर प्रमाणात असणे आणि पृथ्वी मातेविषयी कृतज्ञता व्यक्त करून आनंद साजरा करणे स्वाभाविक आहे.

आज अनेक गोमंतकीय अधिक किफायतशीर व्यवसायांकडे वळल्यामुळे शेते नापीक, पडीक बनली आहेत. हे सण आता त्यांचे आध्यात्मिक आणि पांथिक मूळ हरवून बसले आहेत. गोमंतकीयांची मातीशी तुटलेली नाळ पाहता, ही फेस्ते केवळ उपचार म्हणून साजरे करण्याचे सोहळे झाले आहेत. कदाचित त्याचमुळे असेल, या फेस्तांमध्ये नवसृजनाच्या आनंदापेक्षा, भूमातेच्या व परमेश्‍वराविषयीच्या कृतज्ञ भावनेपेक्षा इतर गोष्टींचा चकचकाट जास्त आढळतो!