गणेश चतुर्थी (Ganesh Chaturthi), यालाच विनायक चवथी (Vinayaka Chavithi) असेही म्हणतात, गणेश चतुर्थी हा हिंदू धर्मातील अत्यंत महत्वाचा सण आहे. जो काही लोकांच्यात दिढ दिवस, काहींच्यात 5 दिवस तर काहींच्यात 10 दिवस साजरा केला जातो. भद्रापत महिन्यात हा सण हिंदू दिनदर्शिकेनुसार (Hindu calendar) साजरा केला जातो जो साधारणपणे ऑगस्ट ते सप्टेंबरच्या दरम्यान येतो.

गणेशाला संपत्ती, विज्ञान, ज्ञान, बुद्धी आणि समृद्धीचा देव म्हणून ओळखले जाते आणि म्हणूनच बहुसंख्य हिंदू त्यांचे स्मरण करतात आणि कोणतेही महत्त्वाचे काम सुरू करण्यापूर्वी त्यांचे आशीर्वाद घेतात. गणपतीला 108 वेगवेगळ्या नावांनी ओळखले जाते जसे गजानन, विनायक, विघ्नहर्ता.

हा सण जगभरातील हिंदू मोठ्या श्रद्धेने आणि आनंदाने साजरा करतात. भारतात, हा मुख्यत्वे महाराष्ट्र, गुजरात, गोवा, मध्य प्रदेश, कर्नाटक आणि तेलंगणा या राज्यांमध्ये साजरा केला जातो.

गणेश चतुर्थीचा इतिहास

गणेश हा शिव आणि पार्वतीचा धाकटा मुलगा आहे. त्याच्या जन्मामागे विविध कथा आहेत परंतु त्यापैकी दोन कथा सर्वात सामान्य आहेत.

पहिल्या कथेनुसार, शिव च्या अनुपस्थितीत पार्वतीचे रक्षण करण्यासाठी पार्वतीने तिच्या शरीरातील भागापासून गणपतीची निर्मिती केली.दरम्यान तिने आंघोळ करताना तिच्या बाथरूमच्या दाराचे रक्षण करण्याचे काम श्री गणेशाला दिले. इतक्यात, शिव घरी परतले तेव्हा गणेशाला, शिव कोण आहे हे माहित नव्हते, गणेशाने त्यांना थांबवले. यामुळे शिव संतप्त झाले आणि दोघांमधील भांडणानंतर शिव नी गणेशाचे मस्तक कापले. हे कळल्यावर पार्वती संतापली; भगवान शिवाने याउलट गणेशला पुन्हा जिवंत करण्याचे वचन दिले. देवतांना उत्तरेकडे तोंड असलेल्या मुलाचे डोके शोधण्यासाठी पाठवले गेले परंतु त्यांना फक्त हत्तीचे डोके सापडले. शिवाने हत्तीचे डोके मुलाच्या शरीरावर निश्चित केले आणि गणेशाचा जन्म पुनःजन्म झाला.

दुसरी लोकप्रिय कथा अशी आहे की देवांनी शिव आणि पार्वतीला गणेश तयार करण्याची विनंती केली जेणेकरून तो राक्षसासाठी (राक्षस) विघ्नकर्ता (अडथळ्यांचा निर्माता) बनू शकेल,आणि विघ्नहर्ता (अडथळ्यांना टाळणारा) आणि देवतांना मदत करेल.

गणेश चतुर्थीचे महत्त्व

असे मानले जाते की जे भक्त गणेशाची प्रार्थना करतात त्यांच्या सर्व इच्छा पूर्ण होतात. शिवाय गणेश चतुर्थीचे मुख्य महत्व असे आहे की जे भक्त त्याला प्रार्थना करतात ते पापांपासून मुक्त होतात आणि या मार्गातून ते ज्ञान आणि बुद्धीच्या मार्गावर जातात.

ऐतिहासिकदृष्ट्या, हा उत्सव छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या काळापासून साजरा केला जातो. भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या काळातच लोकमान्य टिळकांनी गणेश चतुर्थीला एका खाजगी उत्सवातून एका भव्य सार्वजनिक उत्सवात बदलले जेथे समाजातील सर्व जातीचे लोक एकत्र येऊ शकतात, प्रार्थना करू शकतात.

वाढत्या पर्यावरणीय जागरुकतेसह वर्षानुवर्षे लोकांनी पर्यावरणपूरक पद्धतीने गणेश चतुर्थी साजरी करण्यास सुरुवात केली आहे. यामध्ये नैसर्गिक माती/ मिट्टीपासून बनवलेल्या गणेशमूर्ती घेणे तसेच आरास सजवण्यासाठी फक्त फुले आणि नैसर्गिक वस्तूंचा वापर करणे.

विनायक चवथीचे विधी

10 दिवसांच्या उत्सवात चार मुख्य विधी आहेत. ते म्हणजे- प्राणप्रतिष्ठा, षोडशोपचार, उत्तरपूजा आणि गणपती विसर्जन.

गणेश चतुर्थीचा सण प्रत्यक्षात सुरू होण्यापूर्वी काही आठवडे कारागीर वेगवेगळ्या पोझ आणि आकारात गणपतीच्या मातीच्या मूर्ती तयार करायला लागतात.

घरे, मंदिरे किंवा परिसरातील गणेशमूर्तींसाठी सुंदर सजावट केलेल्या 'मखरात श्री गणेशाची स्थापना केली जाते. पुतळ्याला फुले, पुष्पहार आणि रोषणाईने सुशोभित केले जाते. प्राणप्रतिष्ठा विधी केला .

त्यानंतर गणेशाच्या मूर्तीला 16 वेगवेगळ्या प्रकारे प्रार्थना केली जाते. या विधीला षोडशोपचार म्हणतात.

लोक धार्मिक गाणी गाऊन किंवा वाजवून, ढोल ताशांवर नाचून आणि फटाके उडवून साजरे करतात- हे सर्व उत्सवाच्या मूडमध्ये भर घालतात.

नंतर उत्तरपूजा विधी केला जातो यामध्ये गणेशाला अत्यंत आदराने निरोप दिल जातो. गणपती विसर्जन दिवशी मूर्ती पाण्यात विसर्जित केली जाते. , लोक 'गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या' गजरात गणपती बाप्पाचे विसर्जन करतात

काही भक्त हा सण घरी साजरा करतात, तर काही सार्वजनिक मंडळामध्ये गणपतीचे दर्शन घेतात. या दरम्यान गणपतीचे आवडते मोदक, पूरण पोळी आणि करंजी सारखे पदार्थ तयार केले जातात.