पंतप्रधान नरेंद्र मोदी बुधवारी पंजाबमधील फिरोजपूर येथे एका सभेला संबोधित करणार होते. रॅलीचा कार्यक्रम अचानक रद्द झाल्याने पंतप्रधानांचा ताफा परतत होता. त्यानंतर अचानक हुसैनीवाला येथे पलीकडून आंदोलक शेतकरी आल्याने पंतप्रधानांचा ताफा सुमारे 20 मिनिटे उड्डाणपुलावर थांबला.

जी पंतप्रधानांच्या सुरक्षेत मोठी चूक मानली जात आहे. मात्र, पंतप्रधानांच्या ताफ्याबाबत मार्ग आणि पर्यायी मार्गही अगोदरच निश्चित करण्यात आले आहेत. पंतप्रधानांचा ताफा कसा चालतो आणि सुरक्षा व्यवस्था कशी आहे ते जाणून घेऊया.

देशात पंतप्रधानांची सुरक्षा सर्वात कडक आहे. ज्याची जबाबदारी स्पेशल प्रोटेक्शन ग्रुप (SPG) वर आहे. SPG ची स्थापना 1988 साली झाली. SPG 4 भागात काम करते. ऑपरेशन्स, ट्रेनिंग, इंटेलिजन्स आणि टूर आणि प्रशासन. पंतप्रधान बुलेटप्रूफ, रेंज रोव्हर, मर्सिडीज आणि BMW 760Li (BMW 7-Series 760Li) मध्ये प्रवास करतात. अलीकडेच पंतप्रधानांच्या ताफ्यात मर्सिडीजच्या लिमोझिनचाही समावेश करण्यात आला आहे. मर्सिडीज मेबॅक एस 650 गार्ड देखील पीएम नरेंद्र मोदींच्या (Narendra Modi) ताफ्याचा एक भाग आहे. ही कार अनेक सेफ्टी फीचर्सने सुसज्ज आहे.

जर पीएमवर गॅसचा हल्ला झाला तर या कारचे केबिन गॅस-सेफ चेंबरमध्ये बदलते. बॅकअप म्हणून कारमध्ये ऑक्सिजन टाकी असते. यात सेल्फ-सीलिंग इंधन टाकी देखील आहे, जी कोणत्याही स्थितीत स्फोट होऊ शकत नाही. याशिवाय बोगदे आणि बॉम्बचा सामना करण्यासाठी कारच्या तळाशी आर्मर प्लेट्स आहेत. याशिवाय कारला इमर्जन्सी एक्झिट आहे. यासोबतच गाडीची काचही बुलेट प्रूफ आहे. दोन डमी गाड्या एकत्र धावतात त्यांच्या खास कारप्रमाणेच पंतप्रधानांच्या ताफ्यातही दोन डमी गाड्या धावतात.

तसेच जॅमर हा ताफ्यातील महत्त्वाचा भाग आहे. ज्यावर अनेक अँटेना बसवलेले असतात. जॅमरच्या अँटेनामध्ये रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला 100 मीटर अंतरावर ठेवलेली स्फोटके निकामी करण्याची क्षमता असते. ताफ्यात धावणाऱ्या सर्व वाहनांमध्ये एनएसजी शूटर कमांडो तैनात आहेत. पंतप्रधानांच्या सुरक्षेसाठी सुमारे 100 लोकांची सुरक्षा दल त्यांच्या ताफ्यात धावत असते. पंतप्रधान जेव्हा दिल्ली किंवा इतर राज्यात कुठेही जातात तेव्हा सुरक्षेच्या कारणास्तव त्यांचा मार्ग 7 तास अगोदर ठरवला जातो.

पंतप्रधानांना ज्या मार्गावरून जावे लागते त्या मार्गाच्या 4 ते 5 तास आधी दोन्ही बाजूला प्रत्येक 50 ते 100 मीटरवर पोलीस कर्मचारी तैनात असतात. पंतप्रधानांचा ताफा जाण्यापूर्वी 10 ते 15 मिनिटे आधी, त्या मार्गावरील सर्वसामान्य वाहतुकीवर पूर्णपणे बंदी आहे. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला स्थानिक पोलीस सज्ज असतात.

पंतप्रधानांच्या ताफ्यासमोर दिल्ली किंवा संबंधित राज्याच्या पोलिसांची वाहने धावतात. जो मार्ग मोकळा करतात. पंतप्रधानांच्या ताफ्यासाठी नेहमीच दोन पर्यायी मार्ग असतात. मुख्य रस्त्यावर काही तांत्रिक किंवा इतर समस्या आल्यास, SPG पर्यायी मार्गाचा वापर करते. जेव्हा पंतप्रधानांचा ताफा दिल्ली (Delhi) सोडून इतर राज्यात असतो. त्यामुळे त्यांच्या सुरक्षा वर्तुळातील बाह्य वर्तुळाची जबाबदारी स्थानिक पोलिसांवर आहे. पंतप्रधानांच्या दौऱ्याच्या फक्त 3-4 दिवस आधी, SPG संपूर्ण मार्गाचे निरीक्षण केल्यानंतर मार्ग ठरवते. यासोबतच दोन पर्यायी मार्गही निश्चित करते. कोणत्याही परिस्थितीत पंतप्रधानांचा मार्ग बदलल्यास, एसपीजी ही माहिती स्थानिक पोलिसांना शेअर करते. पंतप्रधान कोणत्या मार्गाने निघणार हे शेवटच्या क्षणापर्यंत ठरलेले नसते. हे सर्व सुरक्षेसाठी केले जाते.

पंतप्रधानांच्या भेटीचा सुरक्षा प्रोटोकॉल

आयबीचे माजी विशेष संचालक यशोवर्धन आझाद म्हणतात की पंतप्रधानांची सुरक्षा उच्च दर्जाची आहे. सुरक्षेची जबाबदारी एसपीजीकडे आहे, परंतु इतर सर्व सुरक्षा व्यवस्था आणि बाह्य सुरक्षा ही राज्याची जबाबदारी आहे. स्थानिक पोलिसांना रस्ता साफ करावा लागतो. पुलावर येणाऱ्या गर्दीला पोलिसांची रोड क्लिअरन्स पार्टी जबाबदार आहे, त्याची जबाबदारी राज्याची आहे. पंजाबमधील (Punjab) घटना ही पंतप्रधानांच्या सुरक्षेतील मोठी चूक आहे.

पंतप्रधानांचा दौरा ब्लू बुकच्या आधारे केला जातो. कोणत्याही राज्यात पंतप्रधानांचा दौरा गृह मंत्रालयाच्या ब्लू बुकच्या आधारे केला जातो. ब्लू बुकमध्ये पंतप्रधानांच्या भेटीसंदर्भात सुरक्षेशी संबंधित मार्गदर्शक तत्त्वे देण्यात आली आहेत. गृह मंत्रालय सर्व राज्ये आणि पोलिस (police) दलांना पुस्तिकेच्या स्वरूपात ही माहिती जारी करते.

पंतप्रधानांच्या (Prime Minister) ताफ्याचा ताफा अशाप्रकारे बनवला जातो, पंतप्रधानांच्या वाहनांच्या ताफ्यात अनेक वाहने असतात. ज्यामध्ये अॅडव्हान्स पायलट वॉर्निंग, टेक्निकल कार, व्हीव्हीआयपी कार, जॅमर व्हेइकल, त्यानंतर दोन व्हीव्हीआयपी कार आणि अॅम्ब्युलन्स आणि इतर गाड्यांचा समावेश आहे. एसपीजी कारकेडमध्ये समाविष्ट असलेल्या गाड्यांची कसून तपासणी करते. पंतप्रधानांच्या ताफ्यात किमान पाच वाहने आहेत. पहिले वाहन पायलट मार्गदर्शक आहे, त्यानंतर एस्कॉर्ट वाहन एसपीजीचे आहे. त्यानंतर पंतप्रधानांच्या गाडीनंतर सुटे कारसह दुसरे एस्कॉर्ट वाहन धावते. या सगळ्यामागे स्थानिक एसएसपी, डीएम, एसआयबी आणि इतर अधिकाऱ्यांची वाहने धावतात.