रणझुंजार सेनापती-चिमाजी आप्पा

सर्वेश बोरकर

मराठ्यांनी पोर्तुगिजांना पश्चिम भारतातून हाकलण्यासाठी अनेक लढाया केल्या. चिमाजी आप्पासाहेब पेशवे हे बाळाजी विश्वनाथ भट यांचे पुत्र आणि बाजीराव पेशव्यांचे धाकटे भाऊ होते. तो एक सक्षम लष्करी सेनापती, ज्याने भारताच्या उत्तर-पश्चिम किनारपट्टीला पोर्तुगीज (ज्यांच्याकडे तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत शस्त्रे आणि तोफखाना होता)राजवटीपासून मुक्त केले.

गोव्यातील पोर्तुगिजांच्या मुख्यालयापासून ते दमण आणि दीव, मंगळूरपर्यंत पश्चिम किनारपट्टीच्या प्रदेशात पोर्तुगीज ख्रिश्‍चन राज्य चालवत होते. ख्रिश्‍चन पंथाचा प्रचार करण्यासाठी, संपूर्ण भारतातील पोर्तुगिजांच्या संपत्तीमध्ये इन्क्विझिशन सुरू करण्यात आले आणि ख्रिस्तीकरण किंवा हत्याकांडाद्वारे हिंदूंचा नायनाट करण्याचा कार्यक्रम सुरू झाला. बाजीराव पेशवे मुघल साम्राज्याविरुद्ध युद्ध करत असताना चिमाजी अप्पांनी आपली शक्ती पश्चिम घाटाकडे केंद्रित केली.

पोर्तुगालच्या उत्तर भारतीय मालमत्तेतील प्रांतीय सरकारची राजधानी असल्याने वसई (पूर्वी बस्सिन म्हणून ओळखले जात असे) हे युद्धाचे अंतिम उद्दिष्ट होते. २८ मार्च १७३७ रोजी राणोजीराव शिंदे आणि त्यांचे वडील जानोजीराव यांच्या नेतृत्वाखालील मराठा सैन्य त्यांचे दोन्ही पुत्र चेंगोजीराव आणि रावलोजी शिंदे यांच्यासह या युद्धात शौर्याने लढले. मराठा सेनापती शंकरबुवा शिंदे यांनी अर्नाळ्याचा मोक्याचा बेट किल्ला काबीज केला.

त्यामुळे वसईकडील ठाणे आणि सालसेट बेट मुक्त झाले. नोव्हेंबर1738 मध्ये चिमाजी आप्पासाहेब पेशव्यांनी डहाणूचा किल्ला ताब्यात घेतला आणि 20 जानेवारी 1739 रोजी माहीम ताब्यात घेतले. चेंगोजीराव शिंदे यांनी केळवे/माहीमचे किल्ले, राणोजीराव शिंदे यांनी सिर्गो, जानोजीराव शिंदे यांनी तारापूर आणि 13 फेब्रुवारी 1739 रोजी असेरीम हे किल्ले पटकावले.

28 मार्च 1739 रोजी पोर्तुगिजांनी रावलोजी शिंदे यांच्या सैन्याकडून कारंजा बेट आणि किल्ला गमावला. शेवटी फेब्रुवारी 1739 मध्ये चिमाजी आप्पासाहेब पेशव्यांनी प्रथम वर्सोवा किल्ला ताब्यात घेतला आणि बेसिन खाडीची नाकेबंदी केली.

चिमाजी आप्पासाहेब पेशव्यांच्या सक्षम नेतृत्वाखाली बाकाइमचा (वसईचा) वेढा सुरू झाला. पोर्तुगीज सैन्याने धैर्याने आणि दृढतेने बचाव केला. त्यांची तांत्रिकदृष्ट्या प्रगत शस्त्रे आणि तोफखाना वापरून, पोर्तुगिजांनी मराठ्यांचे मोठे नुकसान केले.

नारो शंकर दाणीच्या घोडदळ आणि पायदळांनी तोफखान्यासह शौर्य आणि निष्ठा दाखवली, तोफखान्याचे लेफ्टनंट इन कमांड गिरमाजी कानिटकर यांनी आपल्या तोफखान्याने किल्ल्यावर सातत्याने कहर केला.

महान मराठा योद्धा मानाजीराव आंग्रे यांनी पोर्तुगीज उच्च अधिकारी जनरल मार्टिन्हो दा सिल्वेरा, जनरल पेद्रो डी मेलो आणि लेफ्टनंट कर्नल जुआंव माल्हो यांची हत्या केली.

मानाजी आंग्रे यांच्या ‘सागरी मस्केटियर्स’च्या अचूक नेमबाजीमुळे पोर्तुगिजांना शरणागती पत्करण्यास भाग पाडले.

या टप्प्यावर सेंट सेबॅस्टियनचा टॉवर एका स्फोटात कोसळला आणि पोर्तुगीजांचे मनोबल ढासळले, सर्व प्रतिकार ताबडतोब बंद झाला. पोर्तुगिजांनी शरणागती पत्करण्याची ऑफर दिली व 16 मे रोजी पोर्तुगीज सैन्याने शरणागती पत्करली.

पोर्तुगीज कॅप्टन केटानो डी सौझा परेरा यांनी आत्मसमर्पणावर स्वाक्षरी केली. कारण बहुतेक सर्वोच्च सैन्य अधिकारी आधीच मरण पावले होते.

परंतु पराभूत सैन्याला मानवी शिष्टाचार म्हणून मराठ्यांनी सन्मानाने कूच करण्याची परवानगी देण्याची विनंती केली.

चिमाजीं आप्पासाहेब पेशव्यांनी सर्व पोर्तुगीज लोकांना त्यांच्या मालमत्तेसह बिनधास्त निघून जाण्याची परवानगी दिली. चिमाजी विजयात उदार होता आणि पोर्तुगिजांना शहरातून सुरक्षित रस्ता देण्यात आला.

पोर्तुगीज गव्हर्नरच्या घरातील एका महिलेला सन्मानाने परत करून त्याने शिवाजी महाराजांचे अनुकरण केल्याचीही आख्यायिका सांगतात, जिला त्याच्यासमोर युद्धाची लूट म्हणून सादर करण्यात आले होते.

पोर्तुगिजांना त्यांची सर्व जंगम मालमत्ता घेऊन बाहेर पडण्यासाठी आठ दिवसांचा अवधी देण्यात आला.

त्यानुसार पोर्तुगीज सैन्य आणि प्रशासनाचे शेवटचे अवशेष 23 मे1739 रोजी वसईतून बाहेर काढले. पोर्तुगीज सूत्रांनी नोंदवले आहे की, 1737-1740 च्या दरम्यान चिमाजी आप्पासाहेब पेशव्यांसोबतच्या संपूर्ण युद्धात पोर्तुगिजांनी उत्तर प्रांताची राजधानी बाकाइम (वसईचे पोर्तुगीज नाव) व्यतिरिक्त त्यांनी आठ शहरे, चार प्रमुख बंदरे, वीस किल्ले, दोन तटबंदी आणि 340 टेकड्या गमावल्या.

त्यांचा विजय साजरा करण्यासाठी आणि देवी वज्रेश्वरीसमोर घेतलेला नवस पूर्ण करण्यासाठी, चिमाजी आप्पासाहेब पेशव्यांनी जवळच देवीचे मंदिर बांधले. वज्रेश्वरी मंदिर आजही मराठा वैभवाचे अवशेष म्हणून तिथे उभे आहे.

नागा कुंडाजवळील नागेश्वर मंदिराचा चिमाजी अप्पांनी जीर्णोद्धार केला, किल्ल्यातील मशीद किंवा मंदिराच्या पायावर बांधलेल्या चर्चवर हनुमान मंदिर बांधले. सेंट अँथनी चर्चवरील किल्ल्यातील सर्वांत जुने त्रिविक्रम मंदिर आणि आगशीचे वामन मंदिर श्री वामदेव तीर्थ स्वामींनी स्थापन केल्याचे सांगितले जाते.

लेडी ऑफ लाईट चर्चवर आगशीचे भवानी शंकर मंदिर बांधले, पापडी क्षेत्रपालेश्वर मंदिर, तसेच निर्मळ येथील जगद्गुरू शंकराचार्य मंदिराची पुनर्बांधणी आणि जीर्णोद्धार करण्यात आला. पोर्तुगिजांनी उद्ध्वस्त केलेल्या पद्मनाभ तीर्थ स्वामी समाधीचे अवशेष पुन्हा उभारण्यात आले. या सर्व उपक्रमांचे नेतृत्व वसईचे सुभेदार शंकरजी केशव यांनी केले.

पुण्याला परत जाताना, चिमाजींनी सुंदर चर्च बेल्स (घंटा) घेतल्या, जी युरोपमध्ये बनवल्या गेल्या होत्या आणि किल्ल्यातील चर्च सेवांसाठी वापरल्या जात होत्या. या घंटा इतक्या सुंदर होत्या की, चिमाजींना त्यांच्या प्रवासात सोबत घेण्यापासून स्वत:स रोखता आले नाही. त्यापैकी एक सुंदर घंटा सातारा येथील महाबळेश्वर मंदिरात बसवली आहे.

आजही तेथे पाहता येते. या घंटेवर ‘एव्ह मारिया’, असे कोरलेले आहे. आणखी एक चर्चची घंटा नारो शंकराने काढून घेतली आणि नाशिक शहरात गोदावरी नदीच्या काठावर ठेवली.

थोरले बंधू पेशवा बाजीराव यांच्यावरील चिमाजींची भक्ती हे निष्ठेचे प्रतीक, राजकारणात असे उदाहरण दुर्मीळ. दुसरीकडे मुघल राजपुत्र सिंहासन मिळवण्यासाठी आपल्या सर्व भावांना रानटी पद्धतीने मारत असताना उलट त्या वेळच्या सर्व आमिषांना झुगारून निष्ठेने आपल्या भावाच्या मागे राहिलेला व स्वतःसाठी पेशवाईचा पण विचार न करणारा चिमाजी अप्पा निष्ठेचे ज्वलंत व दुर्मीळ उदाहरण. जेव्हा त्याचा भाऊ बाजीराव पेशवे मरण पावला, तेव्हा आपल्या भावाच्या मृत्यूचा धक्का तो सहन करू शकला नाही आणि काही महिन्यांतच त्याचा 1740 साली मृत्यू झाला.