रंजक पण गूढ इतिहास!

तेनसिंग रोद्गीगिश

कोकण किनारपट्टीवरील हवामानात इ.स.पू. ४४,००० ते १,५०० या काळात झालेल्या आमूलाग्र बदलाचे अनोखे पुरावे रत्नागिरीतील दापोली येथील कागवई विहिरीने दीले होते.प्रदीर्घ अंतराने काय घडले हे माहित नाही.

असे होऊ शकते की हिमयुगात तापमानात घट झाल्यामुळे गाळ जमा होण्याचे प्रमाण कमी झाले. काही अभ्यास असे सूचित करतात की थंडीच्या काळात मान्सून कमकुवत होतो. [सारस्वत, २०१४).वनस्पतींमध्ये होणारा आमूलाग्र बदल आपल्यासाठी महत्त्वाचा आहे. कारण या गूढ कालखंडाच्या अखेरीस परसह्याद्री कोकणातून स्थलांतर झाले.

कागवाई विहिरीच्या पुराव्यांच्या आधारे आपण असा अंदाज बांधला होता की आपल्या पूर्वजांना किनाऱ्यावर पोहोचण्यासाठी अजगर, किंग कोब्रा आणि विविध प्रकारचे वायपर यांचे घर अस्लेल्या मायरिस्टिका दलदलीत जावे लागले नसेल कारण त्यांच्या आगमनापर्यंत जुरासिक जंगलांचे हे अवशेष आधीच नामशेष झाले असावेत.

हवामानाच्या या घटनेचा एक पैलू आहे ज्याकडे आपण आतापर्यंत दुर्लक्ष केले आहे - पावसाळ्याचा कालावधी संपूर्ण पश्चिम किनारपट्टीवर एकसारखा नसावा. किनाऱ्याच्या उत्तर भागात तो सर्वाधिक आणि सर्वात कमी दक्षिण भागात असेल, गोव्याच्या सभोवतालचा प्रदेश संक्रमण क्षेत्र असल्याचे आढळते.

कारवार येथील काळी नदीच्या मुखावर काढलेल्या नमुन्यांमध्ये इ.स.पू. ३,००० ते २,३०० च्या दरम्यान सदाहरित वन परागकणांचे महत्त्वपूर्ण जीवाश्म दिसून आले. त्यामुळे दक्षिणेकडे जाताना कागावै निष्कर्ष कमी-अधिक प्रमाणात लागू होईल. मायरिस्टिका दलदलीच्या काही राहीलेल्या तुकड्यातुन हे स्पष्ट होते.

महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात आणि त्याच्या उत्तरेला अश्या दलदली क्वचितच आढळतात, तर कर्नाटकातील उत्तरकन्नड जिल्ह्यापासून दक्षिणेकडे जाताना केरळमध्ये सर्वाधिक प्रमाण वाढत जाते. गोव्यात सह्याद्रीच्या पायथ्याशी असलेल्या दऱ्यांमध्ये आजही मिरिस्टिका दलदलीचे काही ठिपके आढळतात.

तथापि, आजूबाजूची जंगले प्रामुख्याने ओलसर पानझडी प्रकारची आहेत; यावरून असे दिसून येते की, अजूनही दुर्मिळ भागात मायरिस्टिका दलदल टिकून असलेल्य त्या प्रदेशाची गोवा ही उत्तरेकडील सीमा आहे. गोव्यातील दलदलीच्या सभोवतालच्या प्रमुख वृक्षप्रजाती म्हणजे कुंभो (केरिया आर्बोरिया), माट्टी (टर्मिनलिया एलिप्टिका), नाणॉ (लेगर्स्ट्रोमिया मायक्रोकार्पा), कर्मल (डिलेनिया पेंटागिना) आणि). [प्रभुगावकर व इतर, २०१४]

आपण आधी म्हटल्याप्रमाणे सदाहरित जंगले नामशेष करणारा बदल म्हणजे सरासरी वार्षिक पर्जन्यमानात झालेली घट नव्हे, तर वर्षभरातील पावसाचे वितरण होय. श्रीवास्तव यांच्या मते, इ.स.पू. ४४,००० च्या सुमारास जवळजवळ वर्षभर पाऊस पडला.

कोरड्या महिन्यांत म्हणजे जानेवारी ते मार्च या काळात सुमारे ६० मिमी पाऊस पडतो, जो कोकण किनारपट्टीवरील सध्याच्या मान्सूनपूर्व पावसाइतकाच आहे. मान्सूनपूर्व पाऊस (म्हणजे एप्रिल ते मे पर्यंत) त्याच्या पाचपट असेल. दक्षीण पुर्व मॉन्सूनसह (ऑक्टोबर ते डिसेंबर) या दोन्ही मिळून एकूण पावसाच्या सुमारे ३५ टक्के पाऊस पडेल. [श्रीवास्तव एट अल, 2016] याचा अर्थ असा की दलदलीचे पाणी देणारे प्रवाह जवळजवळ बारमाही वाहत होते आणि घनदाट सदाहरित वनस्पती टिकवून ठेवत होते.

पश्चिम किनाऱ्यावरील पर्जन्यमानाचे स्वरूप समजून घेण्याचे महत्त्व आपण सुरुवातीला उपस्थित केलेल्या प्रश्नात आहे - आपल्या पूर्वजांना किनाऱ्याच्या दिशेने जाताना मायरिस्टिका दलदलीतुन जावे लागले होते का? दुसर्‍या शब्दांत सांगायचे तर, किनारपट्टीवरील लोकांना जगणे त्यांच्यासाठी किती अवघड होते?

आणि हे करायला त्यांना किती वेळ लागला असावा? पश्चिम किनाऱ्याच्या सुरुवातीच्या कालखंडाविषयी पुरेशी मानववंशशास्त्रीय व पुरातत्त्वीय माहिती नसल्यामुळे आपण केवळ पर्जन्यमान व वनस्पतींच्या अप्रत्यक्ष निर्देशांकांच्या आधारे अंदाज बांधू शकतो.

किनाऱ्यावरील उत्तर भागात पावसाळा कमी होणे सर्वाधिक आणि दक्षिण भागात सर्वात कमी होते हे वरील आमचे गृहीतक बरोबर असल्याचे दर्शविणारे पुरेसे पुरावे आहेत. इ.स.पू. १५०० पर्यंत रत्नागिरीतील कागवई येथील उष्णकटिबंधीय ओले सदाहरित पर्जन्यवन पूर्णपणे नाहीसे झाले होते, तर केरळमधील कोल्लम खोऱ्यात तोपर्यंत अशी जंगले मुबलक प्रमाणात होती.

[कुमारन एट अल, 2014] म्हणूनच, अशी शक्यता आहे की जेव्हा सुरुवातीच्या वसाहती अधिक दक्षिणेकडील किनारपट्टीच्या मैदानी भागात उतरल्या आणि त्यांना राहण्यायोग्य आणि शेतीयोग्य बनविण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा त्यांना कठीण कार्याचा सामना करावा लागला असावा; आणि त्यांना स्थायिक व्हायला बराच काळ, कित्येक पिढ्या लागल्या असाव्यात.

गावडा, कुणबी आणि वेळीप या जमातींच्या लोकगीतांमध्ये घाट = सह्याद्री) आणि रान (रान = जंगल) यांचे संदर्भ आहेत ; उदाहरणार्थ या ओळी घ्या : घाटावायल्यान येयलो गावडो; गावडो गेलो वयल्या राना. [गवस एट अल, २०१४:] त्यांच्या वसाहतीचा इतिहास तयार करण्यासाठी साहित्य अत्यल्प आहे.

अशा लोककलाकृती आणि त्यांच्या चालीरीती आणि परंपराच त्यांच्या इतिहासाचे संकेत देऊ शकतात. हळदणकरांच्या मते "(वेळीप) समाजाचे सामूहिक उपासनेचे क्षेत्र हे त्यांच्या वडिलोपार्जित वसाहतीचे ठिकाण आहे. ही वडिलोपार्जित वसाहत त्यांच्या सध्याच्या वस्तीपासून दूर असलेल्या जंगलात आहे.

एकूणच समाजातील सण आणि सर्व प्रमुख सामूहिक विधी आदिम वस्तीत पार पडतात. [हळदणकर, २०१५] हे अतिशय मनोरंजक आहे. या आदिम वसाहती सह्याद्रीच्या पलीकडून किंवा किमान सह्याद्रीतून आल्या होत्या; काळाच्या ओघात त्या पश्चिमेकडे सरकल्या; पण त्यांच्या मूळ वसाहतीला आपली मातृभूमी मानत असत एक प्रकारची ''पावनभूमी'' (पवित्र भूमी) मानत असत, या आपल्या कल्पनेला यावरून पुष्टी मिळते.

पण मग कधीतरी त्यांना पूर्वेकडे, किमान किनाऱ्याच्या चांगल्या भागातून मागे ढकलले गेलेले दिसते. हे कधी घडले? की त्यातले काही जण नव्या वसाहतींशी ''सहजीवी मिश्रण'' करून थांबले होते? रंजक इतिहास; पण उलग़डणे अवघड आहे.