गोमंतपुराण : समुद्रात बुडालेली रहस्यमयी द्वारका

तेनसिंग रोद्गीगिश

गोमंतपुराणात गोव्याचा शोध घेत घेत आपण पार हिमयुगापर्यंत जाऊन पोहोचण्याआधी काही अद्याप न सुटलेली रहस्ये वाटेत सापडतील तीही पाहू. महानगरे जी समुद्रात बुडाली त्यांचा प्रवास पाहताना आपली मुळे कुठपर्यंत जाताहेत तेही पाहू.

कच्छच्या रणातील वाळू हाताला लागेल, शहरे जिथे खोल बुडाली त्या समुद्राचे काही थेंब हाती लागतील. कधी कधी प्रत्यक्ष जे शोधतोय ते सापडण्यापेक्षाही, ते शोधण्याचा प्रवास खूप सुखावून जातो.

कृष्णाच्या द्वारकेला द्वारावती असेही म्हणतात; शहराच्या तटबंदीला अनेक दरवाजे होते म्हणून असेल किंवा मध्यपूर्वेतील व्यापाऱ्यांसाठी ते भारताचे प्रवेशद्वार होते म्हणूनही कदाचित ही नावे पडली असावीत. अरबी समुद्रावरील काठियावाड द्वीपकल्पाच्या उत्तर-पश्चिम टोकाच्या अगदी खाली द्वारका हे आधुनिक शहर.

नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ ओशनोग्राफीचे पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ एस. आर. रावसारखे शास्त्रज्ञ असे मानतात की हे खरोखरच कृष्णाने स्थापन केलेले शहर आहे, असे महाभारत कालखंडातील द्वारका शहराचे अस्तित्व आणि स्थान या लेखात म्हटले आहे.

(संदर्भ : नायक एट अल, १९९२: न्यू ट्रेन्ड्स इन इंडिअन आर्ट अँड आर्किऑलॉजी, ४८०) हा निष्कर्ष १९६९ ते १९८९ दरम्यान करण्यात आलेल्या किनारी आणि किनाऱ्यापासून काही अंतरावर केलेल्या उत्खननावर आधारित आहे. द्वारकाधीश मंदिरासमोरील नष्ट झालेल्या आद्य-ऐतिहासिक वस्तीचे पुरावे स्ट्रॅटिग्राफिक अभ्यासाने दिले. या ठिकाणी खोदलेल्या १० मीटर खोल खंदकात ख्रिस्तपूर्व १५००पेक्षाही नंतरची एक वेगळी मातीची भांडी सापडली, ज्यांना ‘लस्ट्रस रेड वेअर’ म्हणून ओळखले जाते.

प्राचीन शहराला समुद्रामुळे जलसमाधी मिळाली असे लाटा-रोल केलेल्या मातीच्या भांड्यांवरून स्पष्ट झाले. समुद्रकिनाऱ्यावरील १.५ किमी अंतरावरील सर्वेक्षणात प्राचीन शहराच्या अंतर्गत आणि बाह्य तटबंदीचे दर्शन घडले. गोमती नदीच्या बुडलेल्या जलवाहिनीच्या प्रत्येक काठावर दोन, चार तटबंदी असाव्यात. दगडी जेट्टीचे अवशेषही सापडले. या भिंतींच्या बाजूने समुद्रतळावर पडलेले तीन छिद्रे असलेले त्रिकोणी आणि प्रिझमॅटिक दगडी नांगर हे बंदर असल्याची पुष्टी करतात.

हे आणि तत्सम शोध कमी-अधिक प्रमाणात कृष्णाने वसवलेले शहर प्रत्यक्षात होते, हे वास्तव सांगतात. (संदर्भ : पार्गीटर, १९२२ : एन्शिअंट इंडियन हिस्टोरिकल ट्रेडिशन, ९८; भागवत पुराण, सर्ग ९, अध्याय ३ : २७ - २८) मथुरेचा राजा कंस हा त्याचा मामा होता. मगधचा राजा जरासंध याचा कंस हा जावई होता. ही ऐतिहासिक तथ्ये आहेत की दंतकथा आहेत याची आपल्याला काळजी करण्याची गरज नाही. महत्त्वाचे म्हणजे ते द्वारका ते मगधापर्यंत अखंड क्षत्रिय निरंतरतेचे संकेत देतात.

हादेखील एक पशुपालक समुदाय होता - ते स्वतःला यादव म्हणवत. आणि एक समुदाय ज्यातून राजे आले; कृष्ण स्वतः गोपाळ आणि राजा दोन्हीही होता. हे वैशिष्ट्य आहे जे आपण पूर्वीदेखील लक्षात घेतले होते - क्षत्रिय एक खेडूत आणि योद्धा आणि आध्यात्मिक शिक्षकदेखील. परंतु जर आपण कृष्णाचा इतिहास आणि हिमयुगाच्या समाप्तीचे वैज्ञानिक पुरावे यांच्यातील कालक्रमानुसार विसंगती दूर केली तर आणखी मोठा शोध आपल्या हातास लागू शकतो.

ज्या दिवशी कृष्णावताराची समाप्ती झाली, त्याच दिवशी महासागराने द्वारकेला वेढले. (संदर्भ : गांगुली, १८९६ : द महाभारत, बुक १६: मुसळ पर्व, अध्याय ६) काही इतिहासकारांनी याला पुराच्या पुराणकथांचा एक भाग मानले आहे, जे आता शेवटच्या हिमयुगाच्या शेवटी जोडले गेले आहे. परंतु हे सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्या जाणाऱ्या कालगणनेत बसत नाही.

महाभारताच्या कालखंडानुसार, कृष्ण ख्रिस्तपूर्व २५०० ते १५०० दरम्यान जगले आणि ‘जगातून निघून गेले’ असे मानले जाते. तसेच वर दिलेले पुरातत्त्वीय पुरावे द्वारकेच्या जलसमाधीचा कालावधीही सुमारे ख्रिस्तपूर्व १५००मध्ये ठेवतात. हे बर्फयुगाच्या सामान्यतः स्वीकारल्या गेलेल्या समाप्तीपेक्षा सुमारे ६,००० वर्षांनंतर असल्याचे शकुन यांनी ‘शेवटच्या अवनतीच्या काळात कार्बन डायऑक्साइड सांद्रता वाढवून जागतिक तापमानवाढ’ या लेखात म्हटले आहे.

(संदर्भ : शकुन एट अल, २०१२ : नेचर, खंड. ४८४, ५०) त्यामुळे आपल्याकडे दोन गृहीतके शिल्लक आहेत. : एक, ख्रिस्तपूर्व १५००च्या सुमारास द्वारकेचे बुडणे ही एक वेगळी घटना होती, ज्याचा हिमयुगाच्या समाप्तीशी संबंध नव्हता; दोन, कृष्णाचा कार्यकाळ साधारण ख्रिस्तपूर्व ७५०० होता. दोन्ही गृहीतकांमुळे अतिशय मनोरंजक निष्कर्ष निघतात.

पहिले गृहीतक : ख्रिस्तपूर्व १५००च्या सुमारास द्वारकेचे बुडणे ही एक वेगळी घटना होती, ज्याचा हिमयुगाच्या समाप्तीशी संबंध नव्हता. आम्हांला भूगर्भीय घटनांमध्ये रस नाही. आपल्यासाठी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे कृष्णाच्या द्वारका बुडण्यापूर्वी कच्छची खाडी बुडाल्याची शक्यता आहे; बर्फयुगाच्या शेवटी एक जलमग्नता होती. आखाती आणि खाडीच्या सभोवतालच्या खुल्या समुद्रात सध्याचे ऑफशोअर अन्वेषण २ किमीच्या पुढे गेलेले नाही. मिल्नेचे समुद्र पातळी बदलाचे नकाशे २० किमी पेक्षा जास्त अंतर्देशीय जलमग्नता दर्शवतात.

(संदर्भ : मिलने एट अल, १९९८ : लेख - फिरत्या पृथ्वीवर हिमनदीनंतरचे समुद्र पातळीतील बदल) याचा अर्थ २ किमीच्या पलीकडे बुडलेल्या संरचना असू शकतात. आणि ही शक्यता खूप मजबूत आहे कारण खंबाट खाडीच्या सध्याच्या किनाऱ्यापासून सुमारे २० किमी अंतरावर समुद्राखालील अन्वेषणांमध्ये २००मी * ४५मी किल्ल्यासारखी रचना उघड झाली आहे, ज्यामध्ये तळघर आणि पाया ५-६ मीटरपर्यंत खोदलेला दिसतो.

माती, याशिवाय दगडी वस्तू, कुंड्या, चुलीचे तुकडे, प्राण्यांची हाडे आणि मानवी दात प्रवाही वाळू आणि गाळात अंतर्भूत आहेत. त्याच ठिकाणी सापडलेला एक कार्बनयुक्त लाकडी ओंडका १४सी डेटिंगनुसार सुमारे ख्रिस्तपूर्व ७,५०० वर्षांपूर्वीचा होता. (संदर्भ : काथिरोली एट अल, २००२ : अ न्यू आर्कियोलॉजिकल फाईंड इन द गल्फ ऑफ कॅम्बे, गुजरात, जर्नल ऑफ जिओलॉजिकल सोसायटी ऑफ इंडिया, खंड ६०, क्रमांक ४, ४१९)

तेव्हा कच्छच्या खाडीतही तत्सम बुडलेल्या रचना असण्याची दाट शक्यता आहे. दोन आखाती आणि त्यांच्यामधील समुद्राचा तट तसेच लहान रण आणि त्यांना अंतर्देशीय जोडणारी जलवाहिनी यामुळे बहुधा असंख्य बंदरे आणि भरभराट होत असलेला व्यापार आणि उच्च विकसित शहरी संस्कृती असलेले एक मोठे बंदर संकुल तयार झाले असावे, असा तर्क ‘हडप्पाच्या काळात कच्छचे रण नेव्हिवेबल होते?’ या लेखात आहे.

(संदर्भ : गौर व अन्य, २०१३ : करन्ट सायन्स, खंड १०५, १४८९) १४व्या आणि १५व्या शतकात दीव हे ऑट्टोमन बंदर आणि पुढील साडेचार शतके पोर्तुगीज या संकुलाचा भाग होते. (संदर्भ : पिसारा, २००२ : चौल ई दीव, १५०८ ए १५०९ - ओ दोमिनियो दो इंडिको) कच्छ खाडी हे सरस्वती नदीचे मुख होते आणि खंबाटच्या खाडीत माही, साबरमती आणि नर्मदा नद्यांची मुखे आहेत. कृष्णाच्या द्वारकेच्या आधी आणि हिमयुगाच्या शेवटी समुद्रात बुडलेल्या नगरांबद्दल आपल्याकडे प्राचीन ग्रंथांमध्ये काही संदर्भ आहेत का?