छापा बुऱ्हाणपूरचा

छत्रपतीं शिवाजी महाराजांनी ५ जानेवारी १६६४ रोजी सुरतेवर छापा टाकून लुटले हे आपल्या सर्वांनाच माहीत आहे.

पण छत्रपतीं संभाजी महाराजांनी सुरतेसारखा छापा टाकून बुऱ्हाणपूर लुटले हे फार कमी जण जाणतात. इ. स १६८० मध्ये त्यांचे वडील छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या निधनानंतर संभाजी महाराज सिंहासनावर बसले. १६ जानेवारी १६८१ रोजी रायगड किल्ल्यावर त्यांचा राज्याभिषेक झाला.त्याच्या राज्याभिषेक सोहळ्याला ५०,००० हून अधिक लोक उपस्थित होते.

या सोहळ्यावर मोठ्या प्रमाणावर पैसा खर्च करण्यात आला आणि छत्रपतीं संभाजींना त्यांचा संपलेला खजिना पुन्हा भरायचा होता.स्वराज्याचे झालेले इतरही नुकसान भरून काढण्याची तळमळ छत्रपतीं संभाजी महाराजांना लागली होती. मुघलांना धडा शिकवण्याची ते वाटच बघत होते. रयतेवर झालेल्या अत्याचाराचा बदला त्यांना घ्यायचा होता आणि राज्याची विस्कटलेली आर्थिक घडी सुद्धा परत बसवायची होती. मुघलांना एकदा जबरदस्त धक्का देण्याचा त्यांचा मनसुबा होता. मुघल बादशहा औरंगजेबने राजपुतानातील आपली मोहीम संपवली होती आणि दख्खनच्या पठारावर संपूर्ण आक्रमणाची तयारी करत होता .छत्रपती संभाजी महाराजांना माहीत होते की मराठा साम्राज्य मोठ्या प्रमाणावर मोगल साम्राज्याविरुद्ध सतत संघर्षाकडे सरकत आहे. त्याला मोगल बादशहा औरंगजेब दख्खनमध्ये येण्यापूर्वी मराठ्यांचा खजिना भरायचा होता.

छत्रपतीं संभाजीलाही पहिला विजय मिळवून प्रतिस्पर्धी औरंगजेबावर मानसिक दृष्ट्या दडपण आणायचे होते. त्यासाठी छत्रपती संभाजी महाराजांनी मध्य प्रदेशातील बुऱ्हाणपूर या श्रीमंत शहरावर छापा टाकायची योजना आखली.

छत्रपतीं संभाजी महाराज आणि सरसेनापती हंबीरराव मोहिते यांच्या नेतृत्वा खालील मराठा सैन्याने तीन दिवस शहरावर हल्ला करून छापा टाकायची गुप्त योजना आखली. अशा प्रकारे छत्रपतींची पहिली मोहीम त्यांच्या वडिलांच्या शैलीत सुरू झाली. मे १६८० रोजी बादशहा औरंगजेबाने दुसऱ्यांदा मुघल सरदार खान जहाँ, पूर्वी ज्याला बहादूर खान कोका म्हणून ओळखत याला दख्खनवर सुभेदार म्हणून पाठवले होते. छत्रपतीं संभाजी महाराजांनी राज्याभिषेकानंतर लगेचच सैन्याच्या तुकड्या गोळा केल्या आणि बेरार प्रांत लुटण्यासाठी निघाले.अचानक मागे वळून, त्याने आपल्या सैन्याचे नेतृत्व दख्खनच्या सर्वात श्रीमंत शहर असलेल्या बुऱ्हाणपूरकडे केले.

रायगड किल्ला ते बुरहानपूर हे अंतर ५०० किलोमीटरपेक्षा जास्त होते. शहराला ८००० मोगल सैन्याची जोरदार तटबंदी व पहारा होता.बुऱ्हाणपूरचा सुभेदार बहादूरखान कोकलताश हा अबुल हसन कुतुबशहाच्या राजघराण्यातील एका मुलीसोबत आपल्या पुतण्याच्या लग्नासाठी औरंगाबादला जात असल्याची खबर छत्रपतीं संभाजीला मिळाली. बहादूरखानने लग्नासाठी ३००० सैन्यबळ बरोबर घेतले होते. त्यामुळे बहादूरखानच्या सुभेदार काकरखानच्या नेतृत्वाखाली बुरहानपूरला ५,००० सैन्य उरले होते.

छत्रपतीं संभाजीने बुरहानपूर येथील सैन्याचे आणखी विभाजन करण्याचा निर्णय घेतला आणि सुरतेवर हल्ला करण्याचा प्रयत्न केला. बुऱ्हाणपूर येथील मुघलांना सुरतला मजबुतीकरणा साठी पाठवण्यास भाग पाडले,सरसेनापती हंबीरराव मोहिते १५,००० भक्कम घोडदळ घेऊन बुऱ्हाणपूरजवळच्या जंगलात पोहोचले.

काकरखानने नागरी फौज गोळा करून मध्यरात्री मराठा सरसेनापती हंबीररावांवर हल्ला करण्याचे ठरवले. शहराच्या वेशीतून बाहेर येताच छत्रपतीं संभाजींनी जुन्या खंदकातून ४००० घोडदळ घेऊन हल्ला केला. छत्रपतीं संभाजीच्या सैन्याने मुघल चौकीचा पराभव केला. त्यानंतर छत्रपतीं संभाजी २००-३०० सैनिकांना मुख्य शहराच्या वेशीवर सोडून बहादूरपूर या शहराच्या सर्वात श्रीमंत उपनगराकडे निघून गेला.छत्रपतीं संभाजीच्या माणसानी सर्वात श्रीमंत व्यापाऱ्यांची घरे लुटण्यास सुरुवात केली जी त्याच्या हेरांनी त्याला दाखवली होती. सरसेनापती हंबीररावांचे सैन्य लवकरच छत्रपतीं संभाजीत सामील झाले आणि एकत्रित मराठा सैन्याने शहर लुटण्यास सुरुवात केली. हंबीररावांनी, हल्ल्याची बातमी पसरू नये म्हणून शहराचे प्रवेशद्वार बंद केले. मराठ्यांनी सलग तीन दिवस (३१ जानेवारी १६८१ ते २ फेब्रुवारी १६८१) शहर लुटले. मराठ्यांनी अंदाजे २ कोटी रुपयांची लूट मिळवली व नगर किल्लाही ताब्यात घेतला आणि काकरखानाला अटक केली.

बहादूरखानला ही खबर मिळाली आणि बुऱ्हाणपूर वाचवण्यासाठी लगेचच मोठ्या सैन्यासह औरंगाबाद सोडले. हे ऐकून मराठ्यांनी ताबडतोब शहर सोडले, कारण ते मराठ्यांच्या प्रदेशापासून दूर होते. मराठ्यांकडून लूट मिळवण्यासाठी बहादूरखानने सुमारे २०,००० सैन्यासह औरंगाबाद सोडले होते.

छत्रपतीं संभाजींनी आपल्या सैन्याच्या तीन तुकड्या केल्या. रायगडावर जाण्यासाठी दोन मार्ग होते, एक धरणगाव - चोपडा मार्गे छोटा आणि एरंडोल मार्गे लांब मार्ग . बहादूरखान पहिल्या मार्गावर छत्रपतीं संभाजी सैन्याची वाट पाहत होता. मुल्ला काझी हैदरच्या अधिपत्याखालील असलेला हा प्रदेश छत्रपतीं संभाजीच्या पहिल्या तुकडीने दूतांच्या वेशात हा मार्ग धरला. बहादूरखानने त्या सर्वांना अटक केली परंतु त्यांनी त्याला खात्री दिली की छत्रपतीं संभाजी आपल्या म्हणजे बहादूरखानच्या सैन्यापासून बचाव करण्यासाठी लांबचा मार्ग निवडेल. काही काळानंतर ३००० सैनिकांचा समावेश असलेली मराठा दलाची दुसरी तुकडी कोणत्याही लुटीशिवाय त्याच मार्गाने गेली.

बहादूरखानने त्यांच्यावर हल्ला केला नाही कारण तो लूट सुरक्षित करण्यात व परत मिळवण्याच्या विचारात होता. हे छोटेसे सैन्य पाहून बहादूरखानला खात्री पटली की छत्रपतीं संभाजींनी लांबचा मार्ग निवडला आणि एरंडोलला निघून गेला. बहादूरखानने पहिला मार्ग सोडल्यानंतर तीन तासांनंतर, संपूर्ण उरलेल्या मराठा सैन्याने त्याच धरणगाव-चोपडा मार्गाने साल्हेरच्या मराठ्यांच्या किल्ल्याकडे निघून गेले आणि थोड्याच वेळात मराठे रायगडावर सुखरूप पोहोचले.