सुशीला सावंत मेंडीस

इस्राइलमधील ज्यू आणि त्यांचा प्रतिकार करणारी हमासची चळवळ, ज्याला युद्ध म्हटले जाते, त्यावर प्रत्येक राष्ट्रास मत व्यक्त करण्यास भाग पडले आहे. युद्ध दिवसेंदिवस भीषण होत असताना, जग हे विसरले आहे की हमास म्हणजे पॅलेस्टाइन नाही. इतका काळ सुरू असलेल्या या युद्धाला कुणाचा काही लाभ झाला आहे का?

आम्ही गोमंतकीय पेंढ्यापासून ‘ओल्ड मॅन’ बनवून नवीन वर्षाच्या प्रारंभी तो जाळतच मोठे झालो आहोत. प्रत्येक समुदायातील गोमंतकीयाने त्याच्या बालपणी या जळत्या पुतळ्याच्या ज्वालांना माडाच्या चुडतांचा प्रत्येक दणका ‘ज्युदेओ’ म्हणत विझवले आहे.

ख्रिस्ताला सुळावर जढवणाऱ्यांचे प्रतीक म्हणून सरड्यांना मारण्याच्या मोहिमेवर आम्ही बालपणी जात असू. आपल्या संस्कृतीत ‘ज्यूदेओ’ला कायम गद्दार म्हणून पाहिले जाते आणि ‘ज्युडास किस’ हा आपल्या संभाषणाचा एक भाग आहे.

कोणीही या प्रथांबद्दल दुसरा विचारही करत नाही. इवार फेल्ड या नॉर्वेजन ज्यू माणसाने अनेक वर्षांपूर्वी गोव्यात ज्यूंवर एक परिषद आयोजित केली होती. त्यांनी वरील सर्व गोष्टींमध्ये अतिशय वर्णद्वेषी वृत्तीचे चित्रण कसे केले आहे हे स्पष्ट केले. या अन्यथा अत्यंत निरुपद्रवी, गमतीशीर घटनांवर प्रश्न न विचारणे अतिशय लज्जास्पद वाटले.

माझ्या हयातीत, मी फजेल्ड व्यतिरिक्त फक्त दोन इतर ज्यूंना भेटलो. तिन्ही सज्जन लोक! एक म्हणजे रॉबर्ट न्यूमन, आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे मानववंशशास्त्रज्ञ, ज्यांनी दीर्घकाळ सब्बॅटिकल रजेवर राहून गोव्यात काम केले.

तेव्हापासून त्यांनी त्यांची हिंदू पत्नी सुधा हिच्यासोबत सुखी वैवाहिक जीवनाची ५० वर्षे पूर्ण केली आहेत. दुसरा म्हणजे जेकब, माझ्या भावाचा डफरिन वर्गमित्र. ते त्यांच्या मास्टर मरिनर्सच्या परीक्षेसाठी आमच्या घरी एकत्र अभ्यास करत. तिघेही माझ्या बालपणातील ‘ज्युदेओ’ नाहीत!

‘ज्युदेओ’ची संकल्पना अधिक बारकाईने समजून घेण्यासाठी आपल्याला गोव्याच्या इतिहासात डोकावून पाहावे लागेल. सध्याचा संघर्ष आपल्याला आपल्या भूतकाळाची आठवण करून देतो. १४९२मध्ये स्पेनमधून हद्दपार झालेल्या काही ज्यू (स्पेनचा राजा फर्डिनांड आणि इसाबेला यांनी) पोर्तुगालमध्ये स्थायिक झाले.

पोर्तुगालमधील ज्यू देशाचे बौद्धिक आणि आर्थिक उच्चभ्रू बनले. नौकानयनाच्या ताफ्यांना वित्तपुरवठा करण्यापासून ते गणित, औषध आणि कार्टोग्राफी या क्षेत्रातील वैज्ञानिक शोध लावण्यापर्यंत सर्व क्षेत्रांमध्ये ज्यूंचा सहभाग होता. अनेकांना चिकित्सक आणि खगोलशास्त्रज्ञ तसेच राजेशाही खजिनदार, कर संकलक आणि सल्लागार म्हणून काम देण्यात आले. १५३६मध्ये ते पोर्तुगीज भारतामध्ये व्यापाराच्या ठिकाणी स्थलांतरित झाले.

पोर्तुगीजांनी भारताकडे जाणारा सागरी मार्ग शोधल्यानंतर अनेक सेफार्डिक ज्यूंनी इबेरियातून पंथ विरोधाला कंटाळून पलायन केले. शेकडो ज्यू गोपकपट्टण (जुने गोवे) येथे राहत होते आणि त्यांनी युसूफ आदिलशाहच्या शासनकाळात (१४९८-१५१०) पूर्वीच्या राजधानीच्या इमारती बांधण्यात योगदान दिले होते.

नंतर, ते त्या काळातील लंडनच्या बरोबरीने सर्वात मोठ्या शहरांपैकी एक म्हणून प्रसिद्ध झाले. जुन्या गोव्यातील एका रस्त्याला ‘रुआ दॉस ज्यूदास’ किंवा ज्यूंचा रस्ता म्हणत. शहरात सिनेगॉग्स होत्या, हे इतिहासकार जुझे निकोलाऊ दा फोन्सेका यांनी ‘अ हिस्टॉरिकल अँड आर्किओलॉजिकल स्केच ऑफ द सिटी ऑफ गोवा’ या त्यांच्या पुस्तकात नमूद केले आहे.

शॉल सपिर यांचे ‘बॉम्बे, एक्सप्लोरिंग द ज्यूइश अर्बन हेरिटेज’ आणि इव्हर फेजेल्ड यांचे ‘जुइश मार्टर्स ऑफ ओल्ड गोवा’ ही पुस्तके मुंबई आणि गोव्यातील ज्यूंचा इतिहास मांडतात. हे मान्य आहे की सर्व धार्मिक गटांच्या लोकांशी सहिष्णू असलेल्या मुस्लिम शासकाने जुने गोवे शहराच्या बांधकामात ज्यूंना सहभागी होण्यासाठी आमंत्रित केले होते. मुस्लिम शासकाखालील ताफ्याच्या कमांडरचे नाव होते गॅस्पर दा गामा, हा एक ज्यू होता.

शाल्वा वेल यांच्या ‘ज्यूज इन गोवा’मध्ये ज्यूंचा इतिहास आणि वारसा, ग्रंथ आणि प्राथमिक दस्तऐवज, मिशनरी साहित्य आणि लिस्बन आणि गोवा आर्काइव्हजमधील इन्क्विझिटोरियल ट्रायल्सच्या नोंदींच्या माध्यमातून चर्चा करण्यात आली आहे. मी माद्रिद येथे स्पेनच्या नॅशनल आर्काइव्हजमध्ये स्पेन, पोर्तुगाल आणि गोवा या ठिकाणी ज्यू आणि इन्क्विझिशनच्या संदर्भात अनेक फाइल्स शोधल्या.

जुन्या गोव्यातील एक प्रमुख खूण म्हणजे सेंट ऑगस्टीन टॉवरचे अवशेष. एसआयच्या म्हणण्यानुसार, सेंट ऑगस्टीन टॉवर कॉम्प्लेक्स १५९० ते १६००च्या दरम्यान पोर्तुगालच्या ऑगस्टिनियन फ्रायर्सने बांधले होते. इव्हर फेजेल्ड यांनी दावा केला आहे की सेंट ऑगस्टीन टॉवर कॉम्प्लेक्स पोर्तुगिजांनी बांधले असे कधीही होऊ शकत नाही.

संकुलाच्या बांधकामात वापरलेले दगड विजापूरमधून आल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले. पोर्तुगीज राज्यकर्त्यांना शत्रू राज्याकडून असे दगड कधीच मिळू शकले नसते. त्यांनी पुढे असा युक्तिवाद केला की यापैकी काही दगडांवरील कोरीव काम बल्गेरियातील विद्यमान ज्यू सिनेगॉग्जमध्ये सापडलेल्या दगडांसारखेच आहे.

फजेल्डने दावा केला की कॉम्प्लेक्समधील काही भिंतींवरील रंगीत चित्रेदेखील इथिओपियन ज्यू वंशाची आहेत. या सजावटीच्या पेंटिंग्ज इथिओपियामध्ये आजही वापरल्या जातात. एका मोठ्या दगडी फलकावर एक गरुड त्याच्या उजव्या पंजाने ज्यू धर्माचा पवित्र ग्रंथ टोराह असलेली पेटी घेऊन जात असल्याचे चित्र आहे.

संकुलात ज्यू सिनेगॉग्जमध्ये सापडलेल्या विहीरी किंवा तलावासारखीच एक विहीर किंवा तलाव आहे. आजपर्यंत अशा विहिरींचा वापर पारंपरिक ‘बार मिकवाह’ समारंभासाठी केला जातो ज्या दरम्यान ज्यू किशोरवयीन मुलांची सुंता केली जाते. तथापि, जुन्या गोवे येथील हा ज्यू वारसा त्यांच्या वस्तीच्या अवशेषांसह नाहीसा झाला आहे.

या ओघाने लवकरच पोर्तुगीज आणि चर्चच्या अधिकाऱ्यांचा विरोध जागृत झाला. त्यांनी नवीन ख्रिश्चनांच्या आर्थिक बाबींमधील प्रभाव आणि यहुदी धर्माचे गुप्त पालन याबद्दल तक्रारी केल्या. १५६०मध्ये गोव्यात पोर्तुगीज इन्क्विझिशनची स्थापना होण्याचे हे एक कारण होते आणि १७७४ ते १७७८पर्यंत तात्पुरत्या स्थगितीचा काळ वगळता जवळजवळ २५० वर्षे इन्क्विझिशन टिकले.

गोव्यात होत असलेल्या त्यांच्या इन्क्विझिशनच्या छळाविरुद्ध ज्यू समुदाय एकत्र आला. आर्थर झिम्लरच्या ‘गार्डियन ऑफ द डॉन’ या पुस्तकात जुने गोवे व बाणावली येथील संदर्भ देत या कालखंडाचा विचार करण्यात आला आहे.

इन्क्विझिशनची औपचरिक स्थापना होण्यापूर्वीच, १५४३मध्ये जेरोनिमो डायझ नावाच्या वैद्याला ख्रिस्तद्रोही मते ठेवल्याबद्दल जाळण्यात आले होते. महान वनस्पतिशास्त्रज्ञ गार्सिया डी ओर्ता, (पणजी उद्यानाला यांचे नाव देण्यात आले आहे.) यांना ते जिवंत असेपर्यंत त्रास झाला नाही. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर बारा वर्षांनी, १५८०मध्ये कबरीतून त्यांची हाडे बाहेर काढण्यात आली, जाळण्यात आली आणि नंतर त्यांची राख समुद्रात फेकण्यात आली.

त्यांच्या बहिणीला जुने गोवे येथे ‘हात कातरो’ खांबाला बांधून जिवंत जाळण्यात आले. १६व्या शतकाच्या उत्तरार्धात कोजे अब्राहाओ यांनी चर्चच्या आक्षेपांना न जुमानता पोर्तुगीज व्हाईसरॉयचे दुभाषी म्हणून काम केले. अठराव्या शतकातील प्रवासी सिनेगॉगच्या अस्तित्वाचा संदर्भ देत ज्यूंच्या सांप्रदायिक जीवनाचा आलेख मांडतात.

पोर्तुगीज काळात गोव्यातून व केरळमधील कोचीन येथून बरेच ज्यू मुंबईला पळून गेले. मुंबईत ‘चबड हाऊस किलिंग’ होईपर्यंत ज्यूंसाठी ते शांतता असलेले आश्रयस्थान मानले जात होते.

नंतरच्या काळात इस्राइलमध्ये स्थलांतरित झालेला महाराष्ट्रातील बेने इस्राइली समुदाय, कोचीन ज्यू समुदाय किंवा कोलकात्याच्या बगदादी ज्यू समुदाय यांच्यावरच बहुतांश अभ्यास झाला आहे. युद्धामुळे हे ज्यू भारतात त्यांच्या नातेवाइकांकडे परत आले आहेत.

आज गोव्यात अशी काही कुटुंबे आहेत जी त्यांचे वंशज आहेत. इस्राइली प्रवाशांव्यतिरिक्त, ज्यू आणि इस्राइली उद्योगपती वगळता आजमितीस गोव्यात एकही यहूदी नाही. फील्डचे मत आहे की, आपल्या इतिहासातील हा काळा अध्याय उजेडात येणे आवश्यक आहे.

संघर्ष किंवा युद्धांच्या वेळी इतिहास मागे पडतो. हे युद्ध फक्त अरब-इस्त्राइली संघर्ष आहे का? जर ज्यू आणि अरबांमधील संघर्ष संपला आणि दोघांनीही मध्यपूर्वेत शांततेत राहण्याचा निर्णय घेतला, तर शस्त्रास्त्र उद्योगाचे काय होईल?