15 ऑगस्ट 1947 रोजी भारताला ब्रिटिशांपासून स्वातंत्र्य मिळाले (India gained independence from the British), परंतु गोव्याला 14 वर्षांनी 19 डिसेंबर 1961 रोजी पोर्तुगीजांपासून स्वातंत्र्य मिळाले, त्यानंतर गोवा भारताचा भाग बनला. तेव्हापासून हा दिवस गोव्यात मुक्ती दिन म्हणून साजरा केला जातो. स्वातंत्र्यापूर्वी, पोर्तुगीजांनी गोव्यावर सुमारे 450 वर्षे राज्य केले. गोव्याचा इतिहास.

गोव्याचा इतिहास (History of Goa) इ.स.पूर्व तिसर्‍या शतकापासून सुरू होतो, जेव्हा येथे मौर्य राजवटीची स्थापना झाली. त्यानंतर पहिल्या शतकाच्या सुरुवातीला कोल्हापूरच्या सातवाहन घराण्याच्या शासकांनी याची स्थापना केली आणि नंतर बादामीच्या चालुक्य शासकांनी 580 ते 750 वर्षां पर्यंत राज्य केले. नंतरच्या वर्षांत, अनेक वेगवेगळ्या राज्यकर्त्यांनी राज्य केले. 1312 मध्ये गोवा प्रथमच दिल्ली सल्तनताखाली आला, परंतु विजयनगरचा शासक प्रथम हरिहर याने त्याला हाकलून दिले. विजयनगरच्या शासकांनी पुढील 100 वर्षे गोव्यात राज्य केले आणि 1469 मध्ये गुलबर्ग्याच्या बहामी सुलतानाने ते पुन्हा दिल्ली सल्तनतचा भाग बनवले. बहामियन शासकांच्या पतनानंतर, ते विजापूरच्या आदिल शहाने काबीज केले ज्याने गोवा-वेल्हा ही आपली दुसरी राजधानी केली.

भारतावरील मुघल राजवटीत, पोर्तुगीजांनी मार्च 1510 मध्ये अल्फोन्सो-डी-अल्बुकर्क यांच्या नेतृत्वाखाली शहरावर आक्रमण केले. कोणताही संघर्ष न करता गोवा पोर्तुगीजांच्या ताब्यात आला. पोर्तुगीजांना गोव्यापासून दूर ठेवण्यासाठी युसूफ आदिल खानने हल्ला केला. त्याने सुरुवातीला पोर्तुगीज सैन्याला रोखले, परंतु नंतर अल्बुकर्क मोठ्या सैन्यासह परत आला आणि युद्धानंतर शहर पुन्हा ताब्यात घेतले आणि तिमोझा या हिंदूची गोव्याचा राज्यपाल म्हणून नियुक्ती केली. गोवा ही पूर्वेकडील संपूर्ण पोर्तुगीज साम्राज्याची राजधानी बनली.

त्याला लिस्बन सारखेच नागरी हक्क देण्यात आले आणि 1575 ते 1600 दरम्यान राज्याने प्रगतीचे सर्वोच्च शिखर गाठले. नेपोलियनने 1809-1815 दरम्यान पोर्तुगालचा ताबा घेतला, त्यानंतर अँग्लो-पोर्तुगीज युतीनंतर गोवा आपोआप इंग्रजी अधिकारक्षेत्रात आला. 1815 ते 1947 पर्यंत गोव्यावर इंग्रजांचे राज्य होते आणि संपूर्ण भारताप्रमाणेच तेथील संसाधनांचेही इंग्रजांनी शोषण केले.

देशाच्या स्वातंत्र्याच्या वेळी इंग्रजांशी बोलणी सुरू असताना पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी गोवा भारताला द्यावा अशी ब्रिटिशांकडे मागणी केली. त्याचवेळी पोर्तुगालनेही गोव्यावर आपला दावा ठोकला. इंग्रजांनी भारताचे ऐकले नाही आणि गोवा पोर्तुगालकडे हस्तांतरित झाला. गोव्यावर पोर्तुगीजांच्या ताब्याचा युक्तिवाद असा होता की गोव्यावर पोर्तुगीजांच्या ताब्यावेळी भारताचे कोणतेही प्रजासत्ताक अस्तित्वात नव्हते.

भारत स्वतंत्र झाला असेल, पण गोवा अजूनही स्वातंत्र्यासाठी लढत होता, गोव्याच्या स्वातंत्र्यासाठी इथून स्वातंत्र्य चळवळ सुरू झाली, तेव्हा गोव्यातील राष्ट्रवादींनी मिळून 1928 मध्ये मुंबईत ‘गोवा काँग्रेस कमिटी’ (Goa Congress Committee) स्थापन केली. या समितीचे अध्यक्ष डॉ.टी.बी.कुन्हा होते. त्यांना गोवा राष्ट्रवादाचे जनक मानले जाते. गोव्याच्या या आंदोलनाला दोन दशके यश मिळाले नाही, पण 1946 मध्ये प्रख्यात समाजवादी नेते डॉ. राम मनोहर लोहिया यांच्या गोव्यात आगमनाने या चळवळीला नवी दिशा मिळाली. नागरी हक्कांचे उल्लंघन होत असल्याच्या निषेधार्थ गोव्यात सभा घेण्याची धमकी दिली. मात्र हा विरोध दडपून त्यांना अटक करून तुरुंगात पाठवण्यात आले.

देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू (Pandit Jawaharlal Nehru) आणि संरक्षणमंत्री कृष्ण मेनन (Defense Minister Krishna Menon) यांनी वारंवार विनंती करूनही पोर्तुगीज भारत सोडून नतमस्तक व्हायला तयार नव्हते. त्या वेळी दमण-दीव हाही गोव्याचा भाग होता. 1954 च्या मध्यात, गोव्यातील राष्ट्रवादींनी दादरा आणि नगर हवेली ताब्यात घेतली आणि तेथे भारत समर्थक प्रशासन स्थापन केले. त्यानंतर 1961 मध्ये भारतीय लष्कराने गोव्यावर पहिल्यांदा हल्ला केला.

मेजर जनरल के.पी. कॅंडेथ यांना '17 इन्फंट्री डिव्हिजन' आणि '50 पॅरा ब्रिगेड'चा कार्यभार सोपवण्यात आला होता. त्याचवेळी एअर व्हाइस मार्शल एर्लिक पिंटो यांच्याकडे गोव्यातील मोहिमेतील हवाई कारवाईची जबाबदारी देण्यात आली. भारतीय लष्कराने २ डिसेंबर रोजी 'गोवा मुक्ती' मोहीम सुरू केली. 8 आणि 9 डिसेंबर रोजी हवाई दलाने पोर्तुगीज तळावर बिनदिक्कत भडिमार केला. त्यानंतर 19 डिसेंबर 1961 रोजी तत्कालीन पोर्तुगीज गव्हर्नर मेनु वास्लो डी सिल्वा यांनी भारतासोबत आत्मसमर्पण करारावर स्वाक्षरी केली. अशा प्रकारे भारताने गोवा आणि दमण दीव मुक्त केले. नंतर 30 मे 1987 रोजी गोव्याला पूर्ण राज्याचा दर्जा देण्यात आला आणि अशा प्रकारे गोवा हे भारतीय प्रजासत्ताकचे 25 वे राज्य बनले.