कार्तिक पौर्णिमेच्या दिवशी श्री शंकराने त्रिपुरासुराचा नाश केला, त्याप्रित्यर्थ हा उत्सव साजरा केला जातो. हा देवांचा उत्सव असून असुरी शक्तीवर चांगल्या शक्तीचा विजय म्हणून तो भारतातील बऱ्याच ठिकाणी मंदिरांतून साजरा केला जातो. यावर्षी त्रिपुरारी पौर्णिमेला प्रारंभ आज (दुपारी १२.४८ वाजता) होत असून या पौर्णिमेची समाप्ती ३० नोव्हेंबरला (दुपारी३.०० वाजता) होत आहे. या उत्सवामागील इतिहास आणि त्याचे महत्त्व सनातन संस्थेद्वारा संकलित केलेल्या या लेखातून समजून घेऊया. 

त्रिपुरारी पौर्णिमा हा उत्सव कार्तिक पौर्णिमा या तिथीला साजरा केला जातो. ‘त्रिपुरयादैत्याने ब्रह्मदेवाची आराधना करून त्यास संतुष्ट करून घेतले.मध्यंतरी इतर देवांनी त्याच्याआराधनेत विघ्नआणण्यासाठी पुष्कळ खटपटकेली; परंतु ती व्यर्थ गेली. ब्रह्मदेव वर देण्यास सिद्ध झाला. त्रिपुराने ‘मला अमरत्व प्राप्त व्हावे’, असा वर मागितला. वर मिळाल्यामुळे त्याने सर्व देवांस सतावून सोडले. प्रत्यक्ष श्री विष्णूसही त्या त्रिपुराचा प्रतिकार करता आला नाही. शेवटी शंकराने तीन दिवस युद्ध करून कार्तिक शुद्ध पौर्णिमेस त्या दैत्याचा वध करून देवांचे गेलेले वैभव त्यांना परत मिळवून दिले.आपले गेलेले वैभव परत मिळालेले पाहून सर्व देवांस आनंदी आनंद झाला आणि त्यांनी शंकराची स्तुती करून दीपोत्सव केला. तेव्हापासून प्रत्येक वर्षी कार्तिक शुद्ध पौर्णिमेसहा उत्सव साजरा केला जातो.’

त्रिपुररी पौर्णिमेला मोठ्या उंच दगडी खांबाला सभोवती दिवे लावण्याची व्यवस्था करून तिथे दिवे लावले जातात. या खांबांना त्रिपुरी म्हणतात. तेजाचे अधिष्ठान असलेला हा दिवस दिपोत्सवाच्या रूपात साजरा केला जातो.
- तुळशीदास गांजेकर