Barbhai Conspiracy : बारभाई कारस्थान

सर्वेश बोरकर

Barbhai Conspiracy :

नारायणराव पेशव्यांची हत्या हा मराठा साम्राज्याच्या कारकिर्दीतील विशेषतः पानिपतच्या पराभवानंतर दुसरा कठीण प्रसंग. नाना साहेब पेशवे, मराठा साम्राज्याचे ८ वे पेशवे,सन १७६१ मध्ये पानिपतच्या तिसऱ्या लढाईत मराठा साम्राज्याला भयंकर पराभव पत्करावा लागला तेव्हा त्यांनी सर्व आशा गमावल्या.

लढाईच्या काही महिन्यांच्या अंतराने त्याचा मृत्यू झाल्याने त्याचा दुसरा मुलगा माधवराव पेशवे त्याच्यानंतर गादी वर बसला. नाना साहेबांच्या निधनानंतर दोन वर्षांनी क्षयरोगाने माधवराव पेशवेनाही मृत्यूने गाठले.पर्याय नसताना, नाना साहेबांचे तिसरे पुत्र नारायणराव हे वयाच्या सतराव्या वर्षी मराठ्यांचे दहावे पेशवे बनले.

तथापि, या घटनांच्या पार्श्वभूमीवर नारायणरावांचे काका रघुनाथराव मध्ये उभे होते, जे स्वतःला मराठा साम्राज्याचे हक्काचे राज्यकर्ते मानत आणि नाना साहेबांच्या घरच्याना सर्वत मोठा अडथळा.रघुनाथरावांनी माधवरावांच्या अल्प कार्यकाळात त्यांच्या पुतण्याविरुद्ध कट रचला, नंतर त्यांना नजरकैदेत ठेवण्यात आले.

तथापि, नशीब त्याच्या बाजूने असल्याने, माधवरावांचे लवकर निधन झाले आणि अपरिपक्व किशोरवयीन मुलाच्या राज्याभिषेकाने त्यांची सुटका केली गेली आणि त्यांना नारायणरावांचा कारभारी बनवले.

रघुनाथराव अटकेत असतानाही, त्यांचे ध्येय त्यांच्या पत्नी, आनंदीबाई, त्यांच्या पतीच्या बहुतेक योजनांच्या सूत्रधाराचे काम पाहत, कारण तिनेही रघुनाथराव पण पेशवे होण्याचे स्वप्न पाहिले होते आणि त्यांना साथ देणारा त्यांचा धूर्त नोकर तुळाजी पवार, ज्यांनी त्यांच्यातील दुवा म्हणून काम केले.

३० ऑगस्ट १७७३ रोजी, गणेशोत्सवाच्या शेवटच्या दिवशी, आनंदीबाईंनी तिचा पुतण्या नारायणराव यांच्या हत्येचा कट काळजीपूर्वक अंमलात आणण्याचा निर्णय घेतला आणि तिच्या नवऱ्यासाठी आणि स्वतःसाठी मराठा सिंहासन बळकावले. आख्यायिका सांगतात की रघुनाथरावांनी गार्डी रक्षकांचे प्रमुख सुमेरसिंग गार्डी यांना पाठवलेले पत्र आनंदीबाईंनी चपखलपणे बनावट केले होते.

तिने हुशारीने मराठी शब्द ''धरा'' म्हणजे पकडा याला ''मारा'' म्हणजे ''मारणे'' असा बदल केला, नारायणरावांशी पूर्वी वादात असलेले प्रमुख रक्षक आणि नारायणरावांचा पाठलाग करण्यासाठी कट रचणाऱ्याना लाच दिली गेली , हे सर्व मारण्यास प्रवृत्त झाले. रघुनाथरावांना कौटुंबिक बंधांचा काहीही अर्थ राहिलेला नव्हता आणि सुमेरसिंग गार्डी नारायणरावांच्या शरीराचे प्रत्येक इंच निर्दयपणे कापताना आपल्या पुतण्याचा रक्तस्राव स्वेच्छेने पाहतील हे त्याला फारसे माहीत नव्हते.

शेवटी, रघुनाथराव आणि आनंदीबाई सिंहासनावर बसले पण फार काळ नाही, कारण त्यांच्या पापांनी त्यांना पछाडले, कर्माने त्यांना "बारभाई षड्यंत्र" अंतर्गत नाना फडणवीसा सारखा प्रभावशाली मंत्री ठामपणे यांच्यासमोर उभा राहिला.

पेशवे दरबारात दोन गट अस्तित्वात होते , एक पुरंदरे, राजेबहाद्दर, विंचूरकर, गंगाधर चंद्रचूड आणि सखाराम बापू बोकील यांच्या नेतृत्वाखालील चिंटो विठ्ठल रायरीकर या जुन्या काळातील लोकांचा व इतर गटचे नेतृत्व मराठ्यांच्या तुलनेने नवे पण सक्षम अर्थमंत्री नाना फडणवीस यांनी केलेले ! पटवर्धन, रास्ते, पेठे, फडके यांसारखी सरदार घराणी जी माधवराव पेशवे प्रथम यांच्या मार्गदर्शनाखाली नानांच्या नेतृत्वाखाली नवीन गटचे भाग होते.

तथापि, राघोबाला पेशवे पदावरून काढून टाकण्याबाबत दोन्ही छावण्यांचे एकमत होते. प्रत्येकजण आधी संकोच करत होता पण शेवटी सखाराम बापू बोकील यांनी सर्व मंत्र्यांना एकत्र आणण्यासाठी पुढाकार घेतला.

न्यायाधीश रामशास्त्री प्रभुणे यांनी पेशवे राघोबादादाला या गुन्ह्यासाठी आधीच दोषी ठरवले होते. सखाराम बापू बोकील आणि नाना फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखाली “बारभाई” (१२ भाऊ!) यांनी मोठे षड्यंत्र रचले व रघुनाथरावांच्या नियुक्तीला विरोध करण्याची आणि त्यांना विस्थापित करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करण्याची त्यांनी शपथ घेतली.

नारायणरावांचा खून झाला तेव्हा त्यांची पत्नी गंगाबाई दीड महिन्याच्या बाळासह गर्भवती होती. रघुनाथराव पेशव्यांच्या पत्नी आनंदीबाई पेशव्यांनी तिला ठार मारण्याचे किंवा तिच्या न जन्मलेल्या मुलाचा गर्भपात करण्याचे अनेक कट रचले गेले. या कृतींमुळे बारभाई कारस्थानाच्या मंत्र्यांना आणखी राग आला. बारभाई, निजाम आणि साबाजी यांच्या संयुक्त मोर्चातून सुटण्यासाठी राघोबादादाने महादजी सिंधिया आणि होळकरांसोबत उत्तरेकडे आश्रय घेतला.

दरम्यान, सवाई माधवराव पेशवे दुसरे यांचा जन्म १८ एप्रिल १७७४ रोजी पुरंदर येथे झाला आणि त्यांच्या जन्माच्या ४० व्या दिवशी त्यांना अधिकृतपणे "पेशवे वस्त्र" भेट देण्यात आले. त्यावर परस्पर सहमती झाली आणि नाना फडणवीस यांची मुख्य कार्यकारी म्हणून नियुक्ती झाली, बारभाई आणि राघोबादादा यांच्या वाटाघाटींना फळ मिळाले नाही आणि सिंधिया आणि होळकर यांच्याकडून दुर्लक्ष झाल्याने राघोबादादा सुरत येथे इंग्रजांकडे पेशवाईच्या दाव्याचे समर्थन करण्यासाठी विनवणी करण्यासाठी गेले.

पण ब्रिटीश कंपनी मराठ्यांशी पूर्ण युद्धासाठी तयार नव्हती, पूढे १७७६ मध्ये ‘बारभाई’ या समूहाने पुरंदर करारावर स्वाक्षरी केली. या करारामुळे कंपनीचा राघोबादादाला पाठिंबा गमावण्यास मदत झाली.

पण, त्याने धूर्त ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीला मराठा केंद्राच्या दारात आणले. राघोबादादा पुण्याला परत येऊ शकले नाहीत. नाना फडणवीस आणि ‘बारभाई' या समूहाने विधवा आणि नारायणराव पेशव्यांच्या कायदेशीर वारसांना न्याय मिळवून दिला.

सखाराम बापू बोकील आणि नाना फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखाली ‘बारभाई’ (१२ भाऊ!) यांनी मोठे षड्‌यंत्र रचले व रघुनाथरावांच्या नियुक्तीला विरोध करण्याची आणि त्यांना विस्थापित करण्यासाठी सर्वतोपरी प्रयत्न करण्याची त्यांनी शपथ घेतली.