Manish Jadhav
विशालगड, ज्याला खेळणा किल्ला म्हणूनही ओळखले जात असे, हा महाराष्ट्राच्या इतिहासातील अत्यंत महत्त्वाचा आणि रोमांचक घटनांचा साक्षीदार आहे.
1659 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला आदिलशाहीकडून जिंकून घेतला आणि त्याचे नाव 'खेळणा' बदलून 'विशालगड' ठेवले. स्वराज्याच्या विस्तारात या किल्ल्याचे मोठे योगदान आहे.
1660 मध्ये सिद्दी जौहरने पन्हाळगडाला वेढा दिला, तेव्हा याच विशालगडाकडे कूच करण्यासाठी महाराजांनी पन्हाळगडाहून धोकादायक मार्गाने पलायन केले. ही मोहीम 'पावनखिंडच्या लढाई' साठी (Battle of Pavankhind) प्रेरणास्थान ठरली.
महाराजांना विशालगडावर सुरक्षित पोहोचवण्यासाठी बाजीप्रभू देशपांडे यांनी घोडखिंडीत (जी नंतर पावनखिंड म्हणून ओळखली गेली) आपल्या प्राणांची आहुती दिली. यामुळेच महाराजांना विशालगडावर पोहोचता आले आणि हा किल्ला त्यांच्या पराक्रमाचा अंतिम टप्पा ठरला.
छत्रपती राजाराम महाराजांच्या काळात विशालगड हा स्वराज्याच्या राजकारणाचे केंद्र बनला होता. मोगलांपासून स्वराज्याला वाचवण्यासाठी हा किल्ला अनेक वर्षांपर्यंत लढला.
हा किल्ला नैसर्गिकरीत्या अत्यंत दुर्भेद्य आहे. खोल दऱ्या आणि उंच कड्यांमुळे तो शत्रूंसाठी सहज जिंकता येत नव्हता. 'खेळणा' हे नावही त्याच्या डोंगराच्या नैसर्गिक रचनेमुळे पडले होते.
छत्रपती राजाराम महाराजांच्या अनुपस्थितीत स्वराज्याचा कारभार सांभाळणारे महान प्रशासक रामचंद्रपंत अमात्य यांनी काही काळ या किल्ल्यावरूनच कामकाज पाहिले.
मराठा साम्राज्याच्या अस्तापर्यंत, म्हणजे इ.स. 1818 पर्यंत विशालगड मराठ्यांच्या ताब्यात होता. इंग्रजांनी मराठा साम्राज्यातील अनेक किल्ले ताब्यात घेतले, तेव्हा या किल्ल्याने महत्त्वपूर्ण लढा दिला.
किल्ल्यावर आजही अमृतश्वर मंदिर आणि पीर सैय्यद अली दरगाह अस्तित्वात आहेत, जे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि धार्मिक समनव्याचे प्रतीक आहेत.