Manish Jadhav
सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील देवगड तालुक्याजवळ असलेला विजयदुर्ग किल्ला हा मराठा साम्राज्याच्या आरमारासाठी अत्यंत महत्त्वाचा ठरलेला एक जलदुर्ग आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी याचे महत्त्व ओळखून त्याला 'पूर्वेकडील जिब्राल्टर' असे नाव दिले होते.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी 1653 मध्ये हा किल्ला ताब्यात घेतला. या किल्ल्याचा वापर मराठा आरमाराचे प्रमुख केंद्र (मुख्यालय) म्हणून केला जात असे. सागरी मार्गांचे रक्षण आणि शत्रूंवर लक्ष ठेवण्यासाठी या किल्ल्याची जागा मोक्याची होती.
विजयदुर्ग किल्ला बांधला गेला, तेव्हा तो 'घेरिया' या नावाने ओळखला जात असे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी त्याला 'विजयदुर्ग' असे नाव दिले, कारण या किल्ल्यातून नेहमी 'विजय' प्राप्त होत असे.
शिवाजी महाराजांनंतर मराठा आरमाराचे प्रमुख कान्होजी आंग्रे यांनी या किल्ल्यावरुन आपली सत्ता आणि आरमारी सामर्थ्य वाढवले. त्यांनी या किल्ल्याला अभेद्य बनवले आणि इंग्रज व पोर्तुगीजांना समुद्रात धूळ चारली.
या किल्ल्याचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे किल्ल्याला समुद्रातून येणाऱ्या जहाजांना धडक बसून नुकसान व्हावे यासाठी समुद्राच्या पाण्याखाली 200 मीटर लांबीची एक संरक्षक भिंत बांधलेली आहे. ही भिंत आजच्या आधुनिक तंत्रज्ञानालाही एक आव्हान आहे.
या किल्ल्याची अभेद्य रचना आणि समुद्राने वेढलेला विस्तार यामुळे त्याला 'पूर्वेकडील जिब्राल्टर' (Gibraltar of the East) असे म्हटले जात असे. हा किल्ला जिंकणे शत्रूंना अत्यंत कठीण होते.
मराठा आरमारातील सर्वात मोठी आणि बलवान जहाजे याच किल्ल्याच्या खाडीत सुरक्षितपणे थांबत असत. येथील गोदी (Dockyard) जहाजांच्या दुरुस्तीसाठी वापरली जात असे.
हा किल्ला सुमारे 40 एकर (16 हेक्टर) क्षेत्रावर पसरलेला आहे. शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्याची तटबंदी वाढवली आणि त्याला अधिक मजबुती दिली. भारतातील हा एक प्रमुख जलदुर्ग म्हणून ओळखला जातो.