Manish Jadhav
छत्रपतींच्या स्वराज्यात डोंगरकिल्ले संरक्षणासाठी असले तरी स्वराज्यातील दैनंदिन व्यवहार, न्यायदान आणि महसूल गोळा करण्यासाठी 'भुईकोट' किल्ले प्रशासकीय मुख्यालये म्हणून वापरले जात.
अनेक भुईकोट किल्ले हे महत्त्वाच्या व्यापारी मार्गांवर वसलेले होते. शत्रूची ये-जा रोखण्यासाठी आणि व्यापारावर लक्ष ठेवण्यासाठी महाराज या किल्ल्यांचा उपयोग करत.
युद्धाच्या काळात पायदळाला आणि घोडदळाला लागणारे धान्य, दारुगोळा आणि रसद साठवण्यासाठी भुईकोट किल्ल्यांमध्ये महाराजांनी मोठी कोठारे बांधली.
भुईकोट किल्ल्यांना नैसर्गिक उंची नसली तरी, त्यांच्याभोवती खोल खंदक (पाण्याने भरलेले) आणि अतिशय भक्कम, उंच तटबंदी बांधून त्यांना महाराजांनी अभेद्य बनवले.
डोंगराळ भागात घोडदळाच्या हालचालींवर मर्यादा येत. अशा वेळी सपाट प्रदेशातील भुईकोट किल्ले हे महाराजांच्या 'बलाढ्य घोडदळासाठी' मुख्य छावण्या म्हणून काम करत.
मैदानी प्रदेशातून येणाऱ्या शत्रूच्या फौजेला रोखण्यासाठी भुईकोट किल्ले हे 'पहिली फळी' म्हणून काम करत, ज्यामुळे डोंगरकिल्ल्यांवरील फौजेला तयारीसाठी वेळ मिळे.
आक्रमणावेळी आजूबाजूच्या गावातील प्रजेला तात्काळ आश्रय देण्यासाठी भुईकोट किल्ल्यांचा उपयोग केला जाई. चौरस बांधणीमुळे तिथे मोठ्या संख्येने लोक राहू शकत.
चाकण, बहादूरगड (पेठ) किंवा सोलापूर यांसारख्या भुईकोट किल्ल्यांनी बलाढ्य मुघल फौजांना अनेक महिने झुंजवत ठेवले, जे महाराजांच्या स्वराज्याच्या लष्करी शक्तीचे प्रतीक होते.