Manish Jadhav
नाशिक जिल्ह्यातील मनमाडजवळ असलेले अंकाई आणि टंकाई हे दोन जोडकिल्ले त्यांच्या नैसर्गिक रचनेमुळे आणि ऐतिहासिक महत्त्वामुळे महाराष्ट्राच्या दुर्ग-इतिहासात महत्त्वपूर्ण स्थान ठेवतात.
अंकाई किल्ल्यावर जैन धर्माच्या लेण्यांचा मोठा आणि महत्त्वपूर्ण समूह आहे. हा समूह महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा लेणी समूह मानला जातो. ही लेणी प्राचीन कला आणि स्थापत्यकलेचा उत्कृष्ट नमुना आहे.
हे दोन्ही किल्ले एकाच डोंगररांगेत असून ते एकमेकांपासून केवळ एका सपाट पठाराने वेगळे झाले आहेत. या पठारावरुन दोन्ही किल्ल्यांवर चढाई करणे शक्य होते, ज्यामुळे संरक्षणाची दुहेरी फळी निर्माण झाली होती.
टंकाई किल्ला हा त्याच्या नैसर्गिक रचनेमुळे अधिक महत्त्वाचा मानला जातो. या किल्ल्याचा चढाईचा मार्ग अत्यंत कठीण आणि निसरडा असून, तो शत्रूंसाठी सहज जिंकणे शक्य नव्हते.
या किल्ल्यांचा इतिहास साधारणतः सातवाहन काळापासून सुरु होतो. प्राचीन काळात या किल्ल्यांचा उपयोग व्यापार मार्गांचे (Trade Routes) संरक्षण करण्यासाठी केला जात असे.
1665 च्या पुरंदर तहानंतर हे किल्ले मोघलांच्या ताब्यात गेले. मात्र, नंतर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हे किल्ले पुन्हा जिंकून स्वराज्यात आणले.
टंकाई किल्ल्यावर आजही हनुमानाचे प्राचीन मंदिर आहे. त्यामुळे, धार्मिक दृष्ट्याही या किल्ल्याला विशेष महत्त्व आहे.
हे किल्ले मुंबई-आग्रा या प्रमुख व्यापार मार्गावर असल्याने त्यांचा उपयोग मनमाड-चांदवड या भागातील व्यापारी मार्गांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी केला जाई, ज्यामुळे त्यांचे सामरिक (Strategic) महत्त्व खूप होते.