Manish Jadhav
सोलापूर शहराच्या मध्यभागी असलेला हा भुईकोट किल्ला महाराष्ट्रातील अत्यंत महत्त्वाच्या आणि मजबूत मैदानी किल्ल्यांपैकी एक आहे. या किल्ल्याचा इतिहास अनेक राजवटींच्या साक्षीने समृद्ध आहे.
सोलापूर किल्ल्याची स्थापना बहमनी राजवटीच्या काळात झाली, परंतु किल्ल्याच्या उभारणीत महत्त्वपूर्ण योगदान हे यादव आणि शिलाहार राजघराण्यांचे होते. हा किल्ला मूळतः एक गढी म्हणून बांधला गेला होता.
किल्ल्याच्या बांधणीचा मोठा विस्तार आणि मजबुतीकरण आदिलशाही राजवटीत करण्यात आले. या काळातच किल्ल्याला सध्याची मजबूत तटबंदी आणि खंदकाचे स्वरुप प्राप्त झाले.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दख्खनमधील मोहिमेशिवाय, त्यांच्या राजकीय आणि लष्करी हालचालींदरम्यान हा प्रदेश महत्त्वाचा होता. हा किल्ला महाराजांच्या हालचालींच्या मार्गावर होता आणि त्यांनी या प्रदेशावर आपले लक्ष केंद्रित केले होते.
मुघल बादशाह औरंगजेब याने दक्षिणेतील मोहिमेशिवाय या किल्ल्याचा उपयोग तळ ठोकण्यासाठी केला होता. यावरुन या किल्ल्याचे दख्खनच्या राजकारणातील मोक्याचे स्थान सिद्ध होते.
18व्या शतकात मराठा साम्राज्याची सत्ता वाढल्यानंतर हा किल्ला पेशव्यांच्या नियंत्रणाखाली आला. पेशव्यांनी या किल्ल्याचे महत्त्व कायम राखले आणि लष्करीदृष्ट्या तो मजबूत ठेवला.
हा किल्ला त्याच्या मजबूत आणि प्रभावी बांधकामासाठी ओळखला जातो. या किल्ल्याची तटबंदी स्थानिक बेसाल्ट (Basalt) दगडापासून बांधलेली असून, त्याला चारी बाजूंनी पाण्याचा खंदक (Moat) आहे. हा खंदक किल्ल्याला अतिरिक्त संरक्षण प्रदान करतो.
किल्ल्याच्या आत सिद्धेश्वर मंदिर आहे, जे सोलापूरकरांचे श्रद्धास्थान आहे. यामुळे किल्ल्याला धार्मिक आणि ऐतिहासिक दोन्ही महत्त्व प्राप्त झाले आहे. या मंदिरामुळेच किल्ल्याला 'सोलापूर किल्ला' असे नाव पडले असावे, असे मानले जाते.
1818 मध्ये मराठा साम्राज्याच्या पराभवानंतर हा किल्ला ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला. इंग्रजांनी या किल्ल्याचा उपयोग मुख्यत्वे प्रशासकीय केंद्र आणि काही काळ तुरुंग म्हणून केला.