Manish Jadhav
खांदेरी आणि उंदेरी हे दोन छोटे किल्ले मुंबईच्या किनाऱ्याजवळ अलिबागच्या रेवदंडा बंदरासमोर समुद्रात आहेत. हे किल्ले एकमेकांच्या अगदी जवळ असल्यामुळे त्यांना 'किल्ल्यांची जोडगोळी' म्हणून ओळखले जाते.
1679 मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मुंबईच्या इंग्रजी सत्तेला आणि जंजिऱ्याच्या सिद्दीला शह देण्यासाठी खांदेरी बेटावर किल्ला बांधण्याचा निर्णय घेतला.
मुंबईवर लक्ष ठेवण्यासाठी आणि सागरी मार्गावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी या किल्ल्याची मोक्याची जागा महाराजांनी ओळखली होती.
मराठ्यांनी किल्ल्याचे बांधकाम सुरु करताच इंग्रजांनी त्याला तीव्र विरोध केला. मुंबईतील इंग्रज गव्हर्नरने बांधकाम थांबवण्यासाठी युद्धनौका पाठवल्या. या संघर्षातूनच मराठे आणि इंग्रज यांच्यात पहिले मोठे नौदल युद्ध झाले.
मराठा आरमाराने सरखेल कान्होजी आंग्रेंच्या नेतृत्वाखाली इंग्रजांच्या शक्तिशाली जहाजांना तोंड दिले. मराठ्यांच्या लहान पण वेगवान जहाजांनी इंग्रजांना गोंधळात पाडले आणि त्यांना मोठ्या प्रमाणावर नुकसान पोहोचवले. या युद्धात मराठ्यांचा विजय झाला.
इंग्रजांनी खांदेरीवर कब्जा करता येत नाही हे पाहून, शेजारच्या उंदेरी बेटावर किल्ला बांधण्याचा प्रयत्न केला. पण मराठ्यांनी उंदेरीवरही तातडीने किल्ला बांधून दोन्ही किल्ल्यांमधून इंग्रजांवर आणि सिद्दीवर नियंत्रण मिळवले.
इंग्रजांप्रमाणेच जंजिऱ्याचा सिद्दीही या बेटांवर कब्जा मिळवू पाहत होता. पण मराठ्यांनी आपल्या युद्धनीतीने इंग्रज आणि सिद्दी या दोघांनाही तोंड दिले आणि या किल्ल्यांवर आपली पकड कायम ठेवली.
खांदेरी-उंदेरीच्या विजयाने मराठा आरमाराचे समुद्रावरील वर्चस्व सिद्ध केले. या किल्ल्यांमुळे मराठ्यांना अरबी समुद्रात आपले स्थान मजबूत करता आले आणि सागरी व्यापारावर नियंत्रण ठेवता आले.
आज खांदेरी किल्ला भारतीय नौदलाच्या ताब्यात असून त्यावर एक जुना दीपस्तंभ (Light House) आहे. तिथे जाण्यासाठी विशेष परवानगी घ्यावी लागते. उंदेरी किल्ला दुर्लक्षित असला, तरी दोन्ही किल्ले आजही मराठा आरमाराच्या गौरवशाली इतिहासाची साक्ष देतात.